سوره بقره در مدینه نازل شده، و «286» آیه دارد.
علت نام‌گذاری این سوره به «بقره» داستانی است در مورد گاو بنی اسرائیل که در آیات 67 تا 73 آمده است.
این سوره که طولانی‌ترین سوره‌های قرآن مجید است، مسلماً یک‌جا نازل نشده، بلکه در فواصل مختلف، و به مناسبت‌‌ها و نیازهای گوناگون جامعه اسلامی، در مدینه نازل گردیده است. ولی با این حال جامعیت آن از نظر اصول اعتقادی اسلام و بسیاری از مسائل عملی (عبادی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی) قابل انکار نیست.
تعالیم سوره بقره
فشرده تعالیم و موضوعات این سوره مطالب زیر:
1. بحث‌هایی پیرامون توحید و شناسایی خدا بویژه از طریق مطالعه اسرار آفرینش
2. معاد و زندگی پس از مرگ، مخصوصاً مثال‌های حسّی آن؛ مانند داستان ابراهیم(ع) و زنده شدن مرغ‌ها و داستان عزیر.
3. اعجاز قرآن و اهمیت این کتاب آسمانی
4. مباحث بسیار مفصل و طولانی درباره یهود و منافقان و موضعگیریهای خاص آنها در برابر اسلام و قرآن، و انواع کارشکنی‌های آنان در این رابطه
5. مطالبی در زمینه تاریخ پیامبران بزرگ بویژه ابراهیم و موسی(ع)
6 احکام مختلف اسلامی از جمله نماز، روزه، جهاد در راه خدا، حج و تغییر قبله، ازدواج و طلاق، احکام تجارت و بدهکاری، احکام ربا، انفاق در راه خدا، مسئله قصاص، تحریم قسمتی از گوشت‌های حرام، قمار، شراب و احکام وصیت
فضیلت سوره بقره
در فضیلت این سوره روایات با اهمیتی در منابع اسلامی نقل شده است؛ از جمله: «وَ سُئِلَ (ص) أَیُّ سُوَرِ الْقُرْآنِ أَفْضَلُ فَقَالَ سُورَةُ الْبَقَرَةِ فَقِیلَ أَیُّ آیَتِهَا أَفْضَلُ فَقَالَ آیَةُ الْکُرْسِی»؛[1] از پیامبر اکرم (ص) پرسیدند کدام‌یک از سوره‌های قرآن از همه برتر است؟ فرمود: سوره بقره، پرسیدند کدام آیه از آیات سوره بقره افضل است؟ فرمود: آیة الکرسی.
به نظر میرسد فضیلت و برتری این سوره به خاطر جامعیت آن، و افضل بودن آیة الکرسی به جهت محتوای توحیدی خاص آن باشد. و این منافات ندارد که بعضی از سوره‌های دیگر قرآن از جهات دیگری برتری داشته باشند؛ چرا که از دیدگاه‌های مختلف به آنها نظر شده است.
همچنین از امام سجاد(ع) از پیامبر اکرم(ص) چنین نقل شده است: کسی که چهار آیه از آغاز سوره بقره و آیة الکرسی و دو آیه بعد از آن و سه آیه از آخر آن را بخواند هرگز در جان و مال خود ناخوشآیندی نخواهد دید، و شیطان به او نزدیک نمیشود، و قرآن را فراموش نخواهد کرد.[2]
گفتنی است ثواب‌ها، فضیلت‌ها و پاداش‌های مهمی که برای تلاوت قرآن یا سورهها و آیات خاصی نقل شده، هرگز مفهومش این نیست که انسان آنها را به صورت ورد بخواند و تنها به گردش زبان قناعت کند. بلکه خواندن قرآن برای فهمیدن، و فهمیدن برای اندیشیدن، و اندیشیدن برای عمل است.
اتفاقاً هر فضیلتی درباره سورهای یا آیهای ذکر شده، تناسب بسیار زیادی با محتوای آن سوره یا آیه دارد. به عنوان نمونه در فضیلت سوره «نور» میخوانیم هر کس بر آن مداومت کند، خداوند او و فرزندانش را از آلودگی به «زنا» حفظ میکند. این به خاطر آن است که محتوای سوره نور دستورات مهمی در زمینه مبارزه با انحرافات جنسی دارد؛ دستور به تسریع ازدواج افراد مجرد، دستور به حجاب، دستور به ترک چشمچرانی و نگاه‌های هوسآلود، دستور به ترک شایعهپراکنی و نسبت‌های ناروا، و دستور به اجرای حد شرعی درباره زنان و مردان زنا کار.
بدیهی است، اگر محتوای این سوره در جامعه یا خانوادهای پیاده شود، آن جامعه و خانواده آلوده به زنا نخواهد شد. درست است که خواندن قرآن به هر حال ثواب دارد، ولی ثواب اصلی و آثار سازنده هنگامی خواهد بود که مقدمهای برای اندیشه و عمل باشد.[3] [1] . کفعمی، ابراهیم بن علی عاملی، المصباح للکفعمی (جنة الأمان الواقیة)، ص: 438 ، دار الرضی( زاهدی)، قم، چاپ دوم، 1405 ق. [2] . محمد بن مسعود، التفسیر، محقق و مصحح: رسولی محلاتی، هاشم، ج 1، ص 25، المطبعة العلمیة، تهران، چاپ اول، 1380ق. [3] . ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 1، ص 57 – 60، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1374 ش.
