در (الا بذکر الله تطمئن القلوب)، آیا فقط مقصود یاد ساده خداوند می‌باشد، یا این‌که منظور از ذکر خود قرآن است؟

ذکر به معنای یاد کردن، بر زبان راندن، به یاد آوردن، آوازه، ثنا، دعا، ورد و ... است،[1] و در کلمات عارفان به معنای؛ یاد کردن، مواظبت بر عمل، حفظ، طاعت، نماز، قرآن و... آمده است.[2]
از آن‌جا که ذکر از جمله عبادت‌های خداوند است؛ مانند دیگر عبادت‌ها به اقسام متعددی تقسیم می‌شود؛ نظیر ذکر عام و ذکر خاص؛ ذکر عام اختصاص به موجود معینی ندارد، بلکه در هر چیزی یافت می‌شود؛ یعنی تمام اشیا با یاد خدا به سر می‌برند.
قرآن با آن‌که یکی از بزرگ‌ترین مصادیق یاد خدا است، اما یاد خدا منحصر در آن نیست. از طرفی ذکر خدا این نیست که فقط نام خدا را در ذهنمان بیاوریم و خواندن قرآن به تنهایی نیز آرامش بخش نیست، بلکه باید با ویژگی‌هایی باشد مانند:
تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلینُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلی‏ ذِکْرِ اللَّهِ ذلِکَ هُدَی اللَّهِ یَهْدی بِهِ مَنْ یَشاء»؛[3] کتابی که آیاتش (در لطف و زیبایی و عمق و محتوا) همانند یکدیگر است آیاتی مکرّر دارد (با تکراری شوق‏انگیز) که از شنیدن آیاتش لرزه بر اندام کسانی که از پروردگارشان می‏ترسند می‏افتد سپس برون و درونشان نرم و متوجّه ذکر خدا می‏شود این هدایت الهی است که هر کس را بخواهد با آن راهنمایی می‏کند.
مؤمن، با شنیدن آیات عذاب خوف دارد، و با شنیدن آیات رحمت امیدوار می‏شود از شنیدن آیات قرآن لرزه بر اندام خاشعان از پروردگار می‏افتد (و مو بر تنشان راست می‏شود) سپس پوست و قلبشان، برون و درونشان نرم و آماده پذیرش ذکر خدا می‏گردد، و آرام و مطمئن می‏شود.
برای آگاهی بیشتر: ذکر و انواع آن، 7741   [1] . سعیدی، گل بابا، فرهنگ اصطلاحات ابن عربی، ص 228، شفیعی، چاپ دوم، تهران، 1384. [2] . سجادی، سید جعفر، فرهنگ اصطلاحات عرفانی، ص 402، طهوری، چاپ چهارم، تهران، 1378. [3] . زمر، 23.