سوره حمد، اولین سوره قرآن است، که اسامی مختلف و متعددی دارد که هر کدام از آن اسامی، به یکی از ویژگی‌ها اشاره دارد. یکی از نام‌های این سوره «امّ الکتاب»[1] است؛ «ام» به معنای اصل است و چون این سوره، به طور مختصر، بر اصول و عنوان‌های اصلی قرآنی اشاره دارد، چنین نامی به آن اطلاق شده است.[2] از جهت اینکه «ام» به معنای مادر نیز است، به آن مادر قرآن نیز گفته‌اند.[3]
نام‌های دیگر سوره حمد که در روایات به آن اشاره شده عبارت‌اند از:
1. فاتحة الکتاب[4] : زیرا مصحف و کتاب قرآن با این سوره آغاز می‌شود.
2. حمد[5] : زیرا در ابتدای این سوره، خدای عالمیان مورد ستایش قرار گرفته و واژه حمد در آن به کار رفته است.
3. اُمّ الکتاب[6] : ام به معنای اصل است و چون این سوره، به طور مختصر، بر اصول و عنوان‌های اصلی قرآنی اشاره دارد، چنین نامی به آن اطلاق شده است.
4. سَبع المَثانی[7] : کلمه «سبع» اشاره به این دارد که این سوره هفت آیه دارد و «مثانی» اشاره به این دارد که این سوره دو مرتبه نازل شده است؛ یک بار در مکه و یک بار در مدینه. شاید به این دلیل که در نماز دو مرتبه خوانده می‌شود، به آن مثانی گفته‌اند. در باره این وجه تسمیه، احتمال دیگری نیز وجود دارد و آن این که گفته‌اند: چون برخی از کلمات این سوره همچون ««اللَّه»، «رحمن»، «رحیم»، «ایّاک»، «صراط» و «علیه» دو مرتبه تکرار شده، این نام بر آن گذاشته شده است.[8]
5. ام القرآن[9] : زیرا این سوره اصل قرآن و جامع همه مطالب آن محسوب می‌شود.
به غیر از نام‌هایی که از جانب معصومین(ع) برای سوره حمد نقل شده، اسامی دیگری نیز برای سوره حمد گفته شده و در کتب تفاسیر آمده است که عبارتند از:
6. وافی: به این دلیل که قرائت آن در نماز باید به صورت کامل باشد و خواندن بخشی از آن، کافی نیست.
7. کافی: از این جهت که از سوره‌های دیگر بی‌نیاز ولی سوره‌های دیگر به آن محتاجند.
8. شافی (شفاء): زیرا این سوره شفا دهنده بیماری‌ها است.
9. اساس: به این دلیل که اساس عبادت، به آن بستگی دارد و یا به این دلیل که دربر دارنده اساس عبادت است.
10. شکر: چون حاوی شکرگذاری و حق‌شناسی از صاحب نعمت حقیقی است.
11. تعلیم مسأله: زیرا خداوند در این سوره، روش درخواست از او را به بندگانش نشان داده است. به این صورت که اول باید او را حمد و ثنا کنند و خلوص و توحید را در قلب خود جای دهند و بعد درخواست خود را مطرح سازند.
12. مناجات: از این رو که نمازگزار با این سوره با خدا مناجات می‌کند، چنین نامی بر آن اطلاق شده است.
13. تفویض: بدین جهت که این سوره متشمل بر استعانت بنده از خدا در همه امور و تفویض همه کارها به او است.
14. رقیه: برای این که این سوره، تعویذی برای همه بیماری‌ها و دردها و موجب حفظ از گزندگان و درندگان است.
15. دعا.
16. صلاة.[10] [1] . شیخ صدوق، الامالی، کتابچی، ج 1، ص 549، تهران، چاپ ششم، 1376ش. [2] . طیب، سید عبد الحسین، أطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 82، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، 1378ش. [3] . ر.ک: ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، تحقیق، دکتر یاحقی، محمد جعفر، دکتر ناصح، محمد مهدی، ج 1، ص 29، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1408ق؛ بلاغی، سید عبد الحجت، حجة التفاسیر و بلاغ الإکسیر، ج 1، ص 246، قم، انتشارات حکمت، 1386ق. [4] . بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 95، بنیاد بعثت، تهران، چاپ اول، 1416ق. [5] . علی بن موسی (امام هشتم)، الفقه المنسوب للإمام الرضا علیه السلام، ص 134، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، مشهد، چاپ اول، 1406ق. [6] . البرهان، ج 1، ص 98. [7] . عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، محقق و مصحح: رسولی محلاتی، هاشم، ج 1، ص 19، المطبعة العلمیة، تهران، چاپ اول، 1380ق. [8] . طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 81-83، انتشارات اسلام، تهران، چاپ دوم، 1378ش. [9] . حمیری، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، ص 209، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، چاپ اول، 1413ق. [10] . حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد، تفسیر اثنا عشری، ج 1، ص 24-25، انتشارات میقات، تهران، چاپ اول، 1363ش.
