اصطلاح ام المؤمنین چگونه به وجود آمد؟

پاسخ اجمالی:
ام المؤمنین اوّلین بار در زمان پیامبر (ص) با نازل شدن آیه 6 سوره احزاب درباره همسران آن حضرت نسبت به مؤمنان اصطلاح شده است. این که زنان رسول خدا (ص) مادران امت اند، حکمی است شرعی و مخصوص آن حضرت. این حکم (تشبیه همسران پیامبر (ص) به مادران مؤمنان) تشبیه در بعضی از آثار مادری است نه همه آنها. از دلایل این حکم می توان به موارد زیر اشاره کرد:
اولاً: احترام نهادن به زنان پیامبر (ص)
ثانیاً: حرمت نهادن به شخص آن حضرت
ثالثاً: پیش گیری از سوء استفاده های برخی مغرضان که قصد داشتند بعد از مرگ رسول خدا (ص) با ازدواج با همسران آن حضرت به مقاصد سیاسی و اهداف سوءشان برسند.

پاسخ تفصیلی:
1. "ام المؤمنین"؛ یعنی مادر مؤمنان. این اصطلاح با نازل شدن آیه اولویت: "پیامبر (ص) نسبت به مؤمنان از خود آنها سزاوارتر است و همسران او مادران آنها ]مؤمنان[ محسوب می شوند..."،[1] درباره زنان آن حضرت نسبت، به مؤمنان رایج شده است. خداوند در این آیه، زنان رسول خدا را به منزله مادر برای همه مؤمنان دانسته، البته مادر معنوی و روحانی. همان گونه که پیامبر (ص) پدر روحانی و معنوی امت است.
2. این حکم – که زنان پیامبر(ص) مادران امت اند – حکمی شرعی و مخصوص آن جناب است.[2] چنان که در سوره احزاب، برابری زنان پیامبر (ص) با دیگر زنان نفی شده است: "ای زنان پیامبر (ص)، شما هم چون یکی از زنان معمولی نیستید".[3]
3. تشبیه همسران رسول خدا به مادران، تشبیه در بعضی از آثار مادری است، نه همه آنها؛ یعنی مادران نسبت به فرزندان خود حقوقی دارند و احکامی طرفینی بین آنها حکم فرماست که در این جا تمام آن احکام جاری نیست. در این جا فقط دو حکم که همان وجوب احترام و حرمت نهادن به زنان پیامبر (ص) و حرمت ازدواج با آنها باشد، جاری است. چرا که مادر به غیر از وجوب احترام و حرمت نکاح، آثار دیگری نیز دارد؛ مثلاً از فرزند خود ارث می برد و فرزند از او ارث می برد، نگاه کردن به روی او جایز است، با دخترانی که از شوهر دیگر دارد، نمی شود ازدواج کرد و ... . ولی همسران پیامبر (ص) به غیر از آن دو حکم (وجوب احترام و حرمت ازدواج) احکام دیگری ندارند. بنابراین، این حکم – تشبیه همسران رسول خدا به عنوان مادران مؤمنان – تأثیرش در دو مسئله است: الف: وجوب احترام، ب: حرمت ازدواج.[4]
4. این حکم اولاً: به جهت احترام نهادن به زنان پیامبر (ص) است. از آن جا که آنان همسران رسول خدا (ص) و به او منسوب بوده و در بین مسلمانان از احترام خاصی برخوردار بودند. بدیهی است که با دیگر زنان هم نوع خود فرق داشتند، چنان که قرآن کریم فرموده است. [5]
ثانیاً: احترام نهادن به شخصیت خود پیامبر اکرم (ص) است. چنان که از شأن نزول آیه استفاده می شود تعدادی از مخالفان، به عنوان انتقام جویی و توهین به ساحت مقدس پیامبر (ص)، قصد داشتند بعد از رحلت آن حضرت با همسرانش ازدواج کنند.
ثالثاً: پیش گیری از برخی سوء استفاده ها و توطئه های دشمنان که قصد داشتند بعد از مرگ رسول خدا با ازدواج با همسران آن حضرت، به مقاصد سیاسی و اهداف پلیدشان برسند. به عقیده استاد مطهری؛ سرّ ممنوعیت ازدواج زنان پیامبر (ص) با اشخاص دیگر، این است که همسر بعدی از شهرت و احترام آن زن – که در میان مسلمان دارای احترام خاصی بود – سوء استفاده نکند و احیانا آن زنان ابزار عناصر خودخواه و ماجراجو در مسائل سیاسی و اجتماعی واقع نشوند.[6]

پی نوشتها:
[1]."النبی اولی بالمؤمنین من انفسهم و ازواجه امهاتم..."، احزاب، 6.
[2]. طباطبائی، محمد حسین، المیزان (ترجمه فارسی)، ج 16، ص 414.
[3]."یا نساء النبی لستن کاحد من النساء..."، احزاب، 32.
[4]. نک: تفسیر نمونه، ج 17، ص 207 - 205.
[5]. احزاب، 32.
[6]. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج 19، ص 431. همچنین جهت اطلاع بیشتر، رک: تفسیر المیزان، ج 16، آیات 1- 54 سوره احزاب؛ تفسیر نمونه، ج 17، همان آیات، ص406 و 405.
منبع: www.islamquest.net