منظور از «دابة الارض» در سوره نمل چیست؟

پاسخ اجمالی:
واژه (دابة)، از نظر معنا، جنبنده ای است که قابل اطلاق بر انسان و غیر انسان است. امّا در این که (جنبنده زمینی) در آیه شریفه چه موجودی است و برنامه و رسالت او چگونه است؟ قرآن به صورت سربسته بیان کرده و می ‌گوید: موجود متحرّک و جنبنده ‌ای است که خدا او را از زمین در آستانه رستاخیز، ظاهر می ‌سازد. او با مردم سخن می ‌گوید و سخنش این است که مردم به آیات خدا ایمان نمی ‌آورند. بدیهی است با آن شرایط که در آن زمان رخ خواهد داد و کلامی که (دابّة الارض) می گوید، منکران به خود می ‌آیند و از گذشته تاریک خویش پشیمان می‌ شوند، ولی چه سود که راه بازگشت بسته است.

پاسخ تفصیلی:
آیات قبل از آیه 82 سوره نمل، سخن از کفّاری بوده که با بی صبری انتظار وقوع قیامت را داشتند و به پیامبر می‌گفتند: چرا این عذاب ها را که به ما وعده می ‌دهی دامن ما را نمی ‌گیرد؟! چرا قیامت بر پا نمی ‌شود؟! خداوند با چند آیه از جمله آیه 82 سوره نمل اشاره به قسمتی از حوادثی دارد که در آستانه رستاخیز صورت می ‌گیرد، و سرنوشت دردناک این منکران لجوج را مجسّم می ‌سازد.[1] خداوند در آیه شریفه می فرماید: (هنگامی که فرمان عذاب فرا می‌ رسد و آنها در آستانه رستاخیز قرار می ‌گیرند، جنبنده ‌ای را از زمین، برای آنان خارج می ‌کنیم که با آنها سخن می‌ گوید، و سخنش این است که مردم به آیات خدا ایمان نمی‌آورند).[2]
منظور از (وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ) در آیه، وقوع رستاخیز و حضور نشانه‌ های آن است، نشانه ‌هایی که با مشاهده آن هر کس خاضع و تسلیم می ‌شود و یقین پیدا می‌ کند که وعده‌ های الاهی هم حق بوده و قیامت نزدیک است.[3]
واژه (دابة)، از نظر معنا، جنبنده ای است که قابل اطلاق بر انسان و غیر انسان است.[4] امّا در این که (جنبنده زمینی) در آیه شریفه چه موجودی است و برنامه و رسالت او چگونه است؟ قرآن به صورت سربسته بیان کرده و می ‌گوید: موجود متحرّک و جنبنده ‌ای است که خدا او را از زمین در آستانه رستاخیز، ظاهر می ‌سازد. او با مردم سخن می ‌گوید و سخنش این است که مردم به آیات خدا ایمان نمی ‌آورند. بدیهی است با آن شرایط که در آن زمان رخ خواهد داد و کلامی که (دابّة الارض) می گوید، منکران به خود می ‌آیند و از گذشته تاریک خویش پشیمان می‌ شوند، ولی چه سود که راه بازگشت بسته است.
در باره جزئیّات و ویژگی های (دابّة الأرض) در روایات و منابع تفسیری، مطالبی گفته شده که برخی از آنها را بیان می کنیم:
1. گروهی آن را یک موجود جاندار و جنبنده غیر عادی از غیر جنس انسان دانسته‌ و معتقدند مصداق این کلمه همان حیوان است.[5] در بعضی از روایات نیز از او با شکلی عجیب یاد شده و ویژگی های مختلفی را برای او ذکر کرده اند.[6]
2. جمعی دیگر به پیروی از روایات متعدّد دیگری که در این زمینه وارد شده او را یک انسان می‌ دانند، یک انسان فوق العاده، یک انسان متحرّک و جنبنده و فعال که در آخر الزمان ظاهر می ‌شود و یکی از کارهای اصلیش جدا ساختن مسلمانان از منافقان و علامت ‌گذاری آنها است.[7]
برخی از مفسّران نیز با استناد به روایاتی که در ذیل آیه شریفه آمده، قول دوم را پذیرفته اند؛ و در تأویل آن به روایاتی تمسّک کرده اند که دابة الارض را، شخص امام علی (ع) می داند.[8]
گفتنی است احادیث دیگری نیز در این زمینه وجود دارد که می ‌توان از (دابة الارض) مفهوم کلی ‌تری را استفاده کرد که بر هر یک از پیشوایان بزرگ که در آخر زمان قیام و حرکت فوق العاده می ‌کنند و حق و باطل و مؤمن و کافر را از هم مشخص می ‌سازند، منطبق ‌شود.[9]

پی نوشتها:
[1] . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‌15، ص 547، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1374 ش.‌
[2] . نمل، 82: (إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُکَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ کانُوا بِآیاتِنا لا یُوقِنُونَ).
[3] . تفسیر نمونه، ج ‌15، ص 547.
[4] . قرشی، سید علی اکبر، احسن الحدیث‌، ج ‌1، ص 29، بنیاد بعثت‌، تهران، 1377ش.
[5] . صادقی تهرانی، محمد، البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن، ص 384، نشر مؤلف، قم، چاپ اول، 1419ق.
[6] . ابوالفتوح رازی، حسین بن علی‌، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن‌، ج 15، ص 73، تحقیق: یاحقی، محمد جعفر، ناصح، محمد مهدی، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی‌، مشهد، 1408 ق.
[7] . تفسیر نمونه، ج ‌15، ص 552.
[8] .حسینی استرآبادی، سید شرف الدین علی‌، تأویل الآیات الظاهرة، ص 399 و 400، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، قم، چاپ اول، 1409 ق؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج 39، ص 243،دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، 1403ق.‌
[9] . تفسیر نمونه، ج ‌15، ص 554.
منبع: www.islamquest.net