دابة الارض چیست؟

دابة الارض چیست؟

دابة الارض چیست؟

" دابه" به معنی" جنبنده" و" ارض" به معنی" زمین" است، و بر خلاف آنچه بعضی می‌پندارند "دابه " تنها به جنبندگان غیر انسان اطلاق نمی‌شود، بلکه مفهوم وسیعی دارد که انسانها را نیز در بر می‌گیرد، چنان که در آیه 6 سوره هود می‌خوانیم: وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلَّا عَلَی اللَّهِ رِزْقُها:" هیچ جنبنده‌ای در زمین نیست مگر اینکه روزی او بر خدا است".

و در آیه 61 سوره نحل آمده: وَ لَوْ یُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِمْ ما تَرَکَ عَلَیْها مِنْ دَابَّةٍ" اگر خداوند مردم را به خاطر ستمهایشان مجازات می‌کرد، جنبنده‌ای را بر صفحه زمین باقی نمی‌گذاشت".

و در آیه 22 سوره انفال می‌خوانیم: إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ:" بدترین جنبندگان نزد خداوند افراد کر و گنگی هستند که چیزی نمی‌فهمند".

اما در مورد تطبیق این کلمه، قرآن بطور سر بسته از آن گذشته، گویی بنا بر اجمال و ابهام بوده، تنها وصفی که برای آن ذکر کرده این است که با مردم سخن می‌گوید، و افراد بی ایمان را اجمالا مشخص می‌کند، ولی در روایات اسلامی و سخنان مفسرین، بحث های زیادی در این زمینه دیده می‌شود که در یک جمع بندی می‌توان آن را در دو تفسیر خلاصه کرد:

1- گروهی آن را یک موجود جاندار و جنبنده غیر عادی از غیر جنس انسان با شکلی عجیب دانسته‌اند، و برای آن عجائبی نقل کرده‌اند که شبیه خارق عادات و معجزات انبیاء است.

این جنبنده در آخر زمان ظاهر می‌شود، و از کفر و ایمان سخن می‌گوید و منافقین را رسوا می‌سازد و بر آنها علامت می‌نهد.

2- جمعی دیگر به پیروی از روایات متعددی که در این زمینه وارد شده او را یک انسان می‌دانند، یک انسان فوق العاده، یک انسان متحرک و جنبنده و فعال که یکی از کارهای اصلیش جدا ساختن صفوف مسلمین از منافقین و علامت‌گذاری آنها است، حتی از پاره‌ای از روایات استفاده می‌شود که عصای موسی و خاتم سلیمان با او است، و می‌دانیم عصای موسی، رمز قدرت و اعجاز، و خاتم سلیمان، رمز حکومت و سلطه الهی است، و به این ترتیب او یک انسان قدرتمند و افشاگر است!

در حدیثی از حذیفه از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم در توصیف" دابة الارض" چنین آمده است‌:

لا یدرکها طالب و لا یفوتها هارب فتسم المؤمن بین عینیه، و یکتب بین عینیه مؤمن و تسم الکافر بین عینیه و تکتب بین عینیه کافر، و معها عصا موسی و خاتم سلیمان:

" او به قدری نیرومند است که هیچکس به او نمی‌رسد و کسی از دست او نمی‌تواند فرار کند، در پیشانی مؤمن علامت می‌گذارد و می‌نویسد مؤمن و در پیشانی کافر علامت میگذارد و می‌نویسد کافر! با او عصای موسی و انگشتر سلیمان است (1).

و در روایات متعددی بر شخص امیر مؤمنان علی علیه السلام تطبیق شده است:

در تفسیر علی بن ابراهیم از امام صادق علیه السلام می‌خوانیم:" مردی به عمار یاسر گفت آیه‌ای در قرآن است که فکر مرا پریشان ساخته و مرا در شک انداخته‌ است، عمار گفت: کدام آیه؟ گفت: آیه وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُکَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ کانُوا بِآیاتِنا لا یُوقِنُونَ این کدام جنبنده است؟

عمار می‌گوید: به خدا سوگند من روی زمین نمی‌نشینم، غذایی نمی‌خورم و آبی نمی‌نوشم تا دابة الارض را به تو نشان دهم! سپس همراه آن مرد به خدمت علی علیه السلام آمد، در حالی که غذا می‌خورد هنگامی که چشم امام علیه السلام به عمار افتاد، فرمود بیا، عمار آمد و نشست و با امام علیه السلام غذا خورد.

آن مرد سخت در تعجب فرو رفت و با ناباوری به این صحنه می‌نگریست، چرا که عمار به او قول داده بود و قسم خورده بود که تا به وعده‌اش وفا نکند غذا نخورد، گویی قول و قسم خود را فراموش کرده است. هنگامی که عمار برخاست و با علی علیه السلام خدا حافظی کرد، آن مرد رو به او کرده گفت: عجیب است تو سوگند یاد کردی که غذا نخوری و آب ننوشی و بر زمین ننشینی مگر اینکه" دابة الارض" را به من نشان دهی؟

عمار در جواب گفت: اریتکها ان کنت تعقل!:" من او را به تو نشان دادم اگر می‌فهمیدی"! (2)

نظیر همین حدیث در تفسیر عیاشی از" ابو ذر" رحمة اللَّه علیه نقل شده است (3).

علامه مجلسی در بحار الانوار با سند معتبری از امام صادق علیه السلام چنین نقل می‌کند که علی علیه السلام در مسجد خوابیده بود، پیامبر صلی الله علیه و آله آنجا آمد، علی علیه السلام را بیدار کرد و فرمود قم یا دابة اللَّه!:" برخیز ای جنبنده الهی" کسی از یاران عرض کرد ای رسول خدا آیا ما حق داریم یکدیگر را بر چنین اسمی بنامیم؟

پیامبر فرمود: نه این نام مخصوص او است، و او است" دابة الارض" که خداوند در قرآن فرموده: وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ ... سپس فرمود: ای علی! در آخر زمان خداوند تو را در بهترین صورت زنده می‌کند و وسیله‌ای در دست تو است که دشمنان را با آن علامت می‌نهی" (4).

طبق این روایات، آیه فوق مربوط به" رجعت" است و با آیه‌ای که بعدا درباره رجعت می‌آید هماهنگ می‌باشد.

مرحوم ابو الفتوح رازی در تفسیر خود ذیل آیه فوق می‌نویسد: بر طبق اخباری که از طریق اصحاب ما نقل شده،" دابة الارض" کنایه از حضرت مهدی صاحب الزمان ع است (5).

با در نظر گرفتن این حدیث و احادیث فوق، می‌توان از" دابة الارض" مفهوم کلی‌تری را استفاده کرد که بر هر یک از پیشوایان بزرگ که در آخر زمان قیام و حرکت فوق العاده می‌کنند و حق و باطل و مؤمن و کافر را از هم مشخص می‌سازند منطبق می‌شود.

این تعبیر که در روایات وارد شده که عصای موسی و انگشتر سلیمان که رمز قدرت و پیروزی و حکومت است با او است قرینه‌ای است بر اینکه دابة الارض یک انسان بسیار فعال است نه یک حیوان.

و نیز اینکه در روایات وارد شده که مؤمن و کافر را نشانه‌گذاری می‌کند و صفوفشان را مشخص می‌سازد با انسان سازگار است.

سخن گفتن با مردم که در متن آیه قرآن به عنوان توصیف او آمده نیز مناسب همین معنی است.

در یک جمع بندی به اینجا می‌رسیم که از یک سو واژه" دابه" بیشتر در غیر انسانها به کار می‌رود ( هر چند در قرآن کراراً در مفهوم اعم و یا در مورد انسانها استعمال شده) از سوی دیگر قرائن متعدد در خود آیه وجود دارد، و روایات فراوانی در تفسیر آیه وارد شده است که نشان می‌دهد منظور از" دابة الارض" در اینجا انسانی است با ویژگیهایی که در بالا ذکر کردیم، انسانی است بسیار فعال، مشخص کننده خط حق و باطل، مؤمن و منافق و کافر، انسانی است که در آستانه رستاخیز ظاهر می‌شود و خود یکی از آیات عظمت پروردگار است.

__________________________________________________
(1) مجمع البیان ذیل آیه مورد بحث.
(2 و 3) مجمع البیان ذیل آیات مورد بحث.
(4) بحار الانوار ج 53 صفحه 52. [.....]
(5) تفسیر ابو الفتوح جلد 8 صفحه 423.