پاسخ اجمالی:
در تعریف و بیان این اصطلاح دو نوع تعریف وجود دارد.
1. باقیات صالحات؛ اعمال صالحی است که نزد خدا محفوظ میماند و باعث شکر و اجر عظیم از جانب پروردگار میشود. بنابر این تعریف، باقیات صالحات تمام اعمالی هستند که انسان در دنیا انجام داده و در آخرت ثمرهاش را میبیند.
تعدادی از مصادیق باقیات صالحات که در روایات نیز آمده از این قرار است: ذکرهای مختلف که حمد و ثنای الهی را بگوید، نماز شب، نمازهای یومیه، حب اهل بیت و ... .
2. این قسم محدودتر از قسم اول بوده و مصادیق آن نیز خاصتر از معنای اول است. بنابر این تفسیر، باقیات صالحات، هر فکر و ایده و گفتار و کردار صالح و شایستهای است که اثرات و برکاتش – حتی بعد از مرگ پدیدآورندهاش- در اختیار افراد و جوامع قرار گرفته و به همین دلیل، پاداشهایی را بعد از مرگ برای مرده به دنبال دارد. مواردی چون وقف، فرزند صالحی که برای انسان استغفار کند و ... به عنوان مصادیقی از این تعریف به شمار آمدهاند.
پاسخ تفصیلی:
باقیات صالحات از مسائل مهمی است که قرآن نیز در دو آیه بر آن تأکید کرده است: (وَ یَزِیدُ اللَّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْاْ هُدًی وَ الْبَاقِیَاتُ الصَّالِحَاتُ خَیرْ عِندَ رَبِّکَ ثَوَابًا وَ خَیرْ مَّرَدًّا)[1]؛ ( الْمالُ وَ الْبَنُونَ زینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلاً).[2] قطعا باقیات صالحات از موضوعات مهمی بوده که برای لزوم تلاش در کسب آن، روایات بسیاری وجود دارد و حتی در روایتی از باقیات صالحات تعبیر به گنج شده است که گنج واقعی برای انسان، همین می‌تواند باشد: (امام صادق(ع) فرمود: خدای عز و جل به موسی فرمود: در شب و روز مرا بسیار یاد کن و هنگام ذکر من خاشع باش، و به هنگام بلا شکیبا باش، و پیش ذکر من آسوده باش و مرا پرستش کن و چیزی را شریک من قرار مده، بازگشت همه به سوی من است، ای موسی مرا (برای روز درماندگی) ذخیره خود ساز، و گنج (باقیات صالحات) کردارهای شایسته و پاینده خود را به من بسپار).[3]
اما در تعریف و بیان این اصطلاح دو نوع تعریف وجود دارد:
1. (باقیات صالحات؛ اعمال صالحی است که نزد خدا محفوظ میماند و باعث شکر و اجر عظیم خداوند میشود).[4]
بنابر این تعریف، باقیات صالحات اعمال صالحی هستند که انسان در دنیا انجام داده و در آخرت ثمرهاش را میبیند. طبق این تعریف میتوان در وجه تسمیه این اصطلاح گفت: (اعمال انسان، برای انسان نزد خدا محفوظ است و این را صریح قرآن فرموده. پس اعمال آدمی برای آدمی باقی میماند و از آن به باقیات یاد میشود. حال اگر آن عمل صالح باشد باقیات صالحات خواهد بود، و این‌گونه اعمال نزد خدا ثواب بهتری دارد، چون خدای تعالی در قبال آن به هر کس که آنرا انجام دهد پاداش خیر می‌دهد و نیز نزد خدا بهترین آرزو را متضمن است).[5]
2. تعریفی محدودتر از تعریف پیشین نیز وجود داشته و مصادیق آن نیز خاصتر از معنای اول می‌باشد؛ بنابر این تفسیر، باقیات صالحات، هر فکر و ایده و گفتار و کردار صالح و شایستهای است که طبعاً باقی میماند و اثرات و برکاتش در اختیار افراد و جوامع قرار می‌گیرد.[6] به بیان دیگر، بعد از مرگ نیز خیر شخص باقی مانده و قابلیت افزایش و خیر رسانی به مرده را نیز دارد.
بنابر معنای اول؛ موارد و مصادیق باقیات صالحات بسیار گسترده می‌باشد و اعمال بسیاری را در بر می‌گیرد. در روایات و سخن اندیشمندان دینی نیز مصادیق گوناگونی برای باقیات صالحات ذکر شده است که البته هیچ‌کدام در مقام بیان حصر این اصطلاح در معنای مورد نظر خود نبوده‌اند؛ لذا میتوان مفهوم وسیعی برای این اصطلاح در نظر گرفت. در این‌جا تعدادی از مصادیق باقیات صالحات را بر اساس روایات و کلام بزرگان بر می‌شمریم:
الف. ذکر گفتن: (امام باقر(ع) فرمود: رسول خدا(ص) از کنار مردی عبور می‌کرد که در باغش درخت می‌کاشت. پس آن‌حضرت(ص) در کنارش ایستاد و فرمود: تو را راهنمائی نکنم بر کاشتن درختی که ریشه‌اش پا برجاتر و میوه‌هایش زودرس‌تر و بهتر و پاینده‌تر باشد؟ عرض کرد: چرا مرا رهنمائی فرما ای رسول خدا، فرمود: چون بامداد کنی و شام کنی بگو: (سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر)؛ زیرا اگر آنرا بگویی به شماره هر تسبیحه‌‌ای ده درخت در بهشت داری (که هر درختی از آنها یکنوع) از انواع میوه‌ها (می‌دهد) و آنها از (باقیات صالحات) است).[7]
در این روایت اگرچه تعدادی از ذکرها بیان شده است، ولی میتوان این استنباط را داشت که هر ذکری که در آن یاد خداوند و حمد و ثنای او وجود داشته باشد، می‌تواند مصداقی از باقیات صالحات قرار گیرد.
ب. نماز خواندن: (امام صادق(ع): باقیات صالحات همان نماز شب و دعای سحر است).[8]
(راوی از امام صادق(ع) در مورد باقیات صالحات پرسید، ایشان فرمود: باقیات صالحات همان نماز است؛ پس بر انجام آن مراقبت کن ...).[9]
ج. در برخی از روایات نیز محبت اهل بیت به عنوان باقیات صالحات شمرده شده است: (امام صادق(ع) به حصین بن عبد الرحمن فرمود: محبت ما اهل بیت را کوچک مشمار که آن از باقیات صالحات است).[10] (ابوبصیر می‌گوید: امام صادق(ع) در بیان باقیات صالحات فرمودند که همان ائمه اطهار می‌‌باشند).[11]
د. معانی کلی دیگری نیز در ضمن معنای باقیات صالحات ذکر شده است: (باقیات صالحات همان علم و عمل درست است و این دو بهتر از مال و مقام هستند؛ زیرا نفع این دو دائمی و باقی می‌باشد اما مال و مقام، از بین می‌روند).[12]
((در بیان باقیات صالحات) .... بالاترین درجه ثواب، تفکر در معرفت و شناخت خداوند و در کس محبت او می‌باشد؛ زمانی که انسان می‌گوید سبحان اللّه همانا به دست آورده که خداوند از هر چیزی که شایسته او نیست، منزه می‌باشد و این سعادت بزرگ برای انسان است).[13] (نمازهای پنجگانه، اعمال حج، روزه ماه رمضان و ... ذیل باقیات صالحات قرار می‌گیرند).[14]
اینها موارد و مصادیقی بودند که در احادیث و تفاسیر برای باقیات صالحات به معنای اول، ذکر شدهاند اما همان‌گونه که گفته شد اینها در مقام حصر نبوده و تنها ذکر مصداق می‌باشد و این اصطلاح می‌تواند دایره بسیار وسیعی را در بر بگیرد.
اما معنای دوم باقیات صالحات خاصتر می‌باشد و طبیعتاً مصادیق کمتری را نیز در بر می‌گیرد. در روایات، اگر چه برای خصوص این نوع از مصادیق، عبارت باقیات صالحات ذکر نشده، اما در میان عوام و خواص این اصطلاح رواج بسیاری داشته و حتی گاه کلمه باقیات صالحات تنها در همین معنا استفاده میشود. حال مصادیقی که در روایات ذکر شده و میتوان آنها را ذیل این معنا دانست از این قرار است:
(امام صادق(ع): اجر و پاداشی انسان را (پس از مرگ) دنبال نمی‌کند مگر سه خصلت:
1. صدقه جاریه‌ای که پس از مردن شخص نیز جریان داشته باشد و این صدقه حتی اگر تا روز قیامت هم باقی باشد، پاداشش به آن شخص می‌رسد. صدقه و خیراتی که وقف نموده که به ارث وارث نیز نرسد.
2. روش خیر و سیره هدایت کننده‌ای که ایجاد کرده و خود به آن عمل می‌نموده و دیگران هم پس از آن به آن عمل می‌نمایند.
3. فرزند صالحی که برای او استغفار نماید).[15]
(امام صادق(ع) فرمود: شش خصلت است که مؤمن بعد از مردن از آنها بهره‌‌مند میگردد 1. فرزند صالحی که برای او استغفار نماید.
2. قرآنی که از خود به یادگار گذاشته و پس از مرگش خوانده میشود. 3. چاه آبی که حفر کرده و در اختیار مردم گذاشته است. 4. درختی که غرس کرده. 5. آبی که به جریان انداخته و وقف کرده. 6. روش نیکویی که پس از مرگش مردم به آن عمل می‌کنند.).[16] روایات دیگری نیز وجود دارند که این معانی را ذکر کردهاند.[17]
پی نوشتها:
[1]. مریم، 76: (و خدا هدایت یافتگان را بر هدایت می‌افزاید و اعمال صالحی که (اجرش نعمت) ابدی است نزد پروردگار تو بهتر (از مال و جاه فانی دنیا) است هم از جهت ثواب الهی و هم از جهت حسن عاقبت اخروی).
[2]. کهف، 46: (مال و فرزندان، آرایش و زیور زندگی دنیا هستند، ولی اعمال شایسته پایدار نزد پروردگارت از جهت پاداش بهتر و از لحاظ امید داشتن به آنها نیکوتر است).
[3]. فیض کاشانی، محمد محسن، الوافی، ج 9، ص 1443، کتابخانه امام أمیر المؤمنین علی(ع)، اصفهان، چاپ اول، 1406ق.
[4]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 14، ص 102، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1417ق.
[5]. همان، ج 13، ص 319.
[6]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 12، ص 446، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1374ش؛ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، محقق و مصحح: فارس صاحب الجوائب، احمد، ج 14، ص 80، دار صادر، بیروت، چاپ سوم، 1414ق.
[7]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 2، ص 506، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1407ق؛ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول الکافی، ترجمه مصطفوی، سید جواد، ج 4، ص 268 – 269، کتاب فروشی علمیه اسلامیه، تهران، چاپ اول، 1369ش.
[8]. قطب الدین راوندی، سعید بن عبداللّٰه، فقه القرآن، محقق و مصحح: حسینی، سید احمد، ج 1، ص 129، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، قم، چاپ دوم، 1405ق.
[9]. عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، محقق و مصحح: رسولی محلاتی، هاشم، ج 2، ص 327، المطبعة العلمیة، تهران، چاپ اول، 1380ق.
[10]. ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی طالب علیهم السلام، ج 4، ص 215، انتشارات علامه، قم، چاپ اول، 1379ق.
[11]. دیلمی، حسن بن محمد، غرر الأخبار و درر الآثار فی مناقب أبی الأئمة الأطهار(ع)، محقق و مصحح: ضیغم، اسماعیل، ص 181، دلیل ما، قم، چاپ اول، 1427ق.
[12]. مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، ج 5، ص 196، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1424ق.
[13]. فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج 21، ص 468، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ سوم، 1420ق.
[14]. بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، تحقیق: المرعشلی، محمد عبد الرحمن، ج 3، ص 283، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول، 1418ق.
[15]. ابن ابی جمهور احسایی، محمد بن علی، عوالی اللئالی العزیزیة، ج 3، ص 260، دار سید الشهداء للنشر، قم، چاپ اول، 1405ق.
[16] شیخ صدوق، الخصال، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، ج 1، ص 323، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، 1362ش.
[17]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 68، ص 257، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، 1403ق.
منبع: www.islamquest.net
