منظور از جایگاه ترسناک که در آیات 21، 22، 23 سوره «ق» آمده است، چیست؟

شرح پرسش:
قرآن کریم در سوره مبارکه (ق) می‌فرماید: (وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهیدٌ(21) لَقَدْ کُنْتَ فی‌ غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدیدٌ(22) وَ قالَ قَرینُهُ هذا ما لَدَیَّ عَتیدٌ(23)). لطفاً این جایگاه ترسناک که در این سه آیه آمده است را توضیح دهید؟

پاسخ :
در این آیات، خداوند بزرگ، از حال مردم بعد از برانگیخته شدن در روز قیامت خبر می‌دهد و می‌فرماید:
1. (وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ).[1] یعنی در روز قیامت، هر فرد مکلّفی در نزد پروردگار حاضر خواهد شد در حالی‌که دو فرشته همراه او هستند؛ یکی او را به سوی جایگاه حساب‌رسی پیش می‌برد – البته نه به طور عادی و معمولی بلکه به فرموده قرآن کریم با غل و زنجیر و قهر و غلبه[2]- و فرشته دیگر، شاهد اعمال او است و تمام اعمال او را یاد داشت نموده است، بنابر این دیگر راهی برای فرار و انکار نخواهد داشت.[3]
امام علی(ع) نیز در بخشی از خطبه 85 نهج البلاغه در ترسیم لحظات درد آور مرگ و جان دادن و نحوه روانه شدن به جایگاه و صحنه محشر و حالاتی که هر بیننده‌ای را تکان می‌دهد و در فکر فرو می‌برد، می‌فرماید: (گویا می‌بینم چنگال مرگ در پیکر شما فرو رفته، و علاقه و آرزوها از شما رخت بربسته، شداید و سختی‌های مرگ و برزخ به شما روی آورده، و حرکت به سوی رستاخیز آغاز شده است و هر یک از شما وارد صحنه محشر می‌شود، در حالی که همراه او (سائق) و (شاهدی) است: فرشته‌ای که او را به سوی محشر می‌راند و شاهدی که بر اعمال او گواهی می‌دهد).[4]
برخی از مفسران هم[5] گفته‌اند: (سائق از فرشتگان خواهد بود، و شاهد از اعضاء و جوارح بدن انسان است که شهادت بر اعمال آنان می‌دهد).[6]
2. (لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ).[7]
غفلت، عبارت است از: (رفتن معنایی از خاطره و ذهن).[8] بنابر این، در قیامت به انسان گفته می‌شود تو در اشتباه و فراموشی به سر می‌بردی و در دنیا از این روز غافل بودی؛ یعنی با این‌که پیامبران به تو خبر داده بودند و تو را از روز قیامت و حساب و کتاب در آن روز، آگاه کرده بودند تو آن‌را باور نکردی، بلکه از خاطر بردی و فراموش نمودی.[9]
مفسران می‌گویند: این آیه خطاب به تمام کسانی است که دارای تکلیف بودند، چه نیکان و چه تبه‌کاران. بنابر این، معنای آیه چنین می‌شود: (ما امروز، آن پرده‌ای را که در دنیا قلب و گوش و چشم شما انسان‌ها را پوشانیده بود برداشتیم تا این‌که حقیقت همه چیز برای شما روشن شود بدون نیاز به استدلال.[10]
عده‌ای می‌گویند؛ این آیه خطاب به پیامبر گرامی اسلام(ص) است؛ زیرا (کنتَ)، (عَنْکَ)، (غِطاءَکَ) و (بَصَرُکَ) همه خطاب به شخص حاضر است و اشاره به این است که تو ای پیامبر(ص)، به اعتبار مرتبه بشریّت و حالت قبل از نزول وحی از وقایع و اوضاع محشر بی‌‌خبر و غافل بودی ولی پس از اعلام از حق تعالی، چشم دل تو چنان باز و روشن شد که آنچه برای دیگران در این‌جا نیاز به استدلال دارد نزد تو ضروری و بدیهی خواهد بود.[11]
3. (وَ قالَ قَرِینُهُ هذا ما لَدَیَّ عَتِیدٌ)؛[12] همنشین او می‌گوید: این نامه اعمال او است که نزد من حاضر و آماده است.
گروهی گفته‌اند: (مراد از قرین، به دلالت سیاق آیه ملک موکل انسان است).[13]روایتی از امام صادق(ع) نیز در معنای این آیه نقل شده است که تأیید بر گفتار این گروه از مفسران است.
ابوبصیر می‌گوید از امام صادق(ع) در باره سخن خداوند سؤال کردم که می‌فرماید: ‌(هذا ما لَدَیَّ عَتِیدٌ)، امام(ع) فرمود: مراد، ملک و فرشته‌ای است که کارهای انسان را ثبت و یادداشت می‌کند.[14]
برخی[15]می‌گویند: (منظور از این قرین، همان شیطانی[16] است که بر او گمارده شده است).[17]
بعضی هم گفته‌اند: (منظور از قرین، انسان‌هایی هستند که در دنیا با او همنشین بوده‌اند.[18]
حال اگر منظور از قرین، ملک (شاهد) باشد، معنای آیه چنین می‌شود: (این حساب و نامه اعمال او است که من شاهد بر آن اعمال بوده‌ام و اینک اعمال او را که نوشته‌ام نزد من حاضر و آماده است.[19] و اگر مراد از قرین، ملک (سائق) باشد، معنای آیه چنین می‌شود: (این همان انسانی است که نزد من بوده و به سوی شما آورده ام و حاضر و آماده است).[20]
و اگر منظور از قرین، شیطان یا انسانی باشد که در دنیا با او همنشین بوده، آیه این گونه معنا می‌شود: (این همان انسانی است که تحت فرمان من بوده و به سبب گناهانی که به سبب اغوای من انجام داده اینک حاضر و آماده است برای وارد شدن در جهنم).[21]
پی نوشت:
[1]. (هر انسانی وارد محشر می‌گردد در حالی که همراه او حرکت دهنده و گواهی است)، ق، 21.
[2]. خُذُوهُ فَغُلُّوهُ ثُمَّ الجَْحِیمَ صَلُّوهُ ثُمَّ فیِ سِلْسِلَةٍ ذَرْعُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعًا فَاسْلُکُوهُ؛ او را بگیرید و دربند و زنجیرش کنید!
سپس او را در دوزخ بیفکنید! بعد او را به زنجیری که هفتاد ذراع است ببندید؛ الحاقه، 30 – 32.
[3]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج 9، ص 219، ا ناصر خسرو، تهران، 1372 ش؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج 18، ص 349، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1417 ق؛ مکارم، شیرازی ناصر، تفسیر نمونه، ج 22، ص 259، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1374 ش.
[4]. شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة( للصبحی صالح)‌، ص 116، هجرت، قم، چاپ اوّل، 1414 ق.‌
[5]. ضحاک.
[6]. مجمع البیان، ج ‌9، ص 219.
[7]. ((به او خطاب می‌شود:) تو از این صحنه (و دادگاه بزرگ) غافل بودی و ما پرده را از چشم تو کنار زدیم، و امروز چشمت کاملًا تیزبین است)، ق، 22.
[8]. طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، ج 5، ص 435، کتابفروشی مرتضوی، تهران، 1375 ش؛ مجمع البیان، ج ‌9، ص 219.
[9]. بانوی اصفهانی، سیده نصرت امین، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، ج 13، ص 281، نهضت زنان مسلمان، تهران، 1361 ش.
[10]. مجمع البیان، همان؛ المیزان، همان، ص 349 – 350؛ تفسیر نمونه، همان.
[11]. مخزن العرفان، همان، ص 281-282.
[12]. ق، 23.
[13]. المیزان، همان، ص 351؛ مغنیه، محمد جواد، التفسیر المبین، ص 690، بنیاد بعثت، قم، بی تا؛ سید کریمی حسینی، سید عباس، تفسیر علیین، ص 519، اسوه، قم، چاپ اول، 1382 ش.
[14]. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، محقق، مصحح، جمعی از محققان‌، ج 5، ص 323، دار إحیاء التراث العربی‌، بیروت‌، چاپ دوم‌، 1403 ق.
[15]. مجاهد.
[16]. (وَ مَن یَعْشُ عَن ذِکْرِ الرَّحْمَانِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِین)؛ و هر کس از یاد خدا روی‌گردان شود شیطان را به سراغ او میفرستیم پس همواره قرین اوست. زخرف، 36.
[17]. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، تحقیق، موسوی جزایری، سید طیب، ج 2، ص 324، دار الکتاب، قم، چاپ چهارم، 1367 ش؛ طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، ج 4، ص 167 - 168، انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، تهران، چاپ اول، 1377 ش.
[18]. مجمع البیان، همان، ص 220.
[19]. مجمع البیان، همان؛ المیزان، همان، ص 351؛ طیب، سید عبد الحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج 12، ص 249، انتشارات اسلام، تهران، چاپ دوم، 1378 ش.
[20]. المیزان، همان، ص 351.
[21]. المیزان، همان؛ تفسیر نمونه، همان، ص 269.
منبع:islamquest.net