چنانچه بخواهیم جایگاه کلمه یا کلامی را معین کنیم در ابتدا باید معنای آن را مشخص کرد، معنا و مفهومِ جمله است که موقعیت و جایگاه آن را معین مینماید. حال با توجه به معانی حروف مقطعه، باید معین کنیم که چرا این حروف در تمامی سورههایی که دارای حروف مقطعهاند (یعنی 29 سوره) در ابتدای سوره قرار گرفتهاند. با مراجعه به کتابهای تفسیر و علوم قرآن به اختلافها و تفاوت نظرهای بسیاری برخورد مینماییم تا جائی که این احتمالات به 20 قول میرسد. البته بسیاری از این اقوال مورد نقد قرار گرفته و ردّ شدهاند، و تعدادی از این نظریات در حدّ یک احتمال بیان شده، و بر تعیین هیچ کدام از این نظریات، برهان عقلی و دلیل قطعی وجود ندارد، و روایات هم در این باب متفاوتند و بر یک معنا، اتّفاق ندارند. اگر با بررسی این آراء و نظریات که در مورد معنای حروف مقطعه بیان شده به دنبال پاسخ از سؤال مطرح شده باشیم میبینیم که در تعدادی از این نظریات به علتِ تصویر سورههای دارای حروف مقطعه به این حروف، اشاره شده و در اکثر آنها به این مسأله توجهی نشده و از آنها پاسخ سؤال خود را نمییابیم، یعنی با توجه به بعضی از این اقوال، حروف مقطعه میتوانستند در وسط یا در آخر سوره هم بیایند. اکنون بعضی از این نظریات که در آنها میتوان جواب سؤال مطرح شده را یافت، بیان می شود: 1. اولین نظریهای که، اگر نقدهای وارد شده بر آن را کنار بگذاریم، پاسخی روشن به این سؤال است، این است که حروف مقطعه برای مرزبندی بین سورههاست و نشانة انقضای سورة قبلی و شروع سورة بعدی است،[1] پس حروف مقطعه باید در ابتدای سوره باشند تا معلوم شود ابتدای سوره و کلام جدید کجاست. 2. نظریة دومی که از استحکام نسبی برخوردار است این است که: حروف مقطعه برای تنبیه و تنبّه دادن و اسکات کافران بوده؛ چون آنها موقع قرائت قرآن توسط پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله با ایجاد جنجال و سر و صدا مانع میشدند که دیگران به آن گوش فرا دهند، لذا در آغاز برخی سورهها این حروف نازل شده تا مشرکان با شنیدن این حروف که نه نظم بود و نه نثر، اعجابشان برانگیخته میشد و ساکت شده و گوش میدادند، لذا این حروف، حروفی نظیر حروف تنبیه است که در اوّل کلام میآیند.[2] 3. نظریة سوّم: حروف مقطعة هر سوره نام همان سوره است مانند سورههای (طه) و (یس) و... و سورههای دیگر هم نامهای متعددی دارند که یکی از آنها همان حروف مقطعه است اگر چه بسیاری از این نامها نامِ غیر مشهور سورههاست،[3] و اگر اینها اسم سوره باشند متناسب با آنها اوّل سوره است نه وسط یا آخر سوره. 4. نظریة چهارم این است که این حروف سرّ و رمزی است بین خدا و پیامبر صلّی الله علیه و آله [4] و چون ما از معنای آنها مطلع نیستیم لذا جایگاه و موقعیت آنها را هم عالم السرّ میداند. نظریات دیگری هم در رابطه با این سؤال قابل بررسی است، امّا به همین مقدار اکتفا میکنیم. معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر: 1. کتاب تفسیر نمونه، ج 1، ذیل آیة اوّل، سورة بقره. 2. کتاب تفسیر احسن الحدیث، ج 1، ذیل آیة اوّل، سورة بقره. 3. کتاب تسنیم، آیة الله جوادی آملی، ج 2، ذیل آیة اوّل، سورة بقره. 4. کتاب مجمع البیان، از شیخ طبرسی، ج 1. 5. کتاب تفسیر القرآن الکریم، از شهید سید مصطفی خمینی، ج 2، از ص 285 تا ص 292. 6. کتاب المیزان، علامة طباطبائی (ره)، ج 18، ص 8. 7. کتاب تفسیر البرهان، از محمد بن عبد الله زرکشی، ج 1، ص 173. -------------------------------------------------------------------------------- [1] . خمینی، سید مصطفی، کتاب تفسیر القرآن الکریم، ص 287؛ جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم، انتشارات اسراء، چاپ اوّل، 1378، ج 2، ص 94. [2] . جوادی آملی، عبدالله، کتاب تسنیم، ج 2، صفحة 87؛ طبرسی، مجمع البیان، تهران، انتشارات کتابفروشی اسلامیّه، چاپ پنجم، 1395 ق، ج 1، ص 32. [3] . جوادی آملی، عبدالله، کتاب تسنیم، ج 2، ص 72؛ و مجمع البیان، ج 1، ص 33؛ و خمینی، سید مصطفی، تفسیر القرآن الکریم، ج 2، ص 285. [4] . جوادی آملی، عبدالله، کتاب تسنیم، ج 2، ص 98.
به چه علت حروف مقطعه سورههای قرآن در اوّل سوره قرار دارند، چرا در وسط سوره قرار نگرفتند؟
چنانچه بخواهیم جایگاه کلمه یا کلامی را معین کنیم در ابتدا باید معنای آن را مشخص کرد، معنا و مفهومِ جمله است که موقعیت و جایگاه آن را معین مینماید.
حال با توجه به معانی حروف مقطعه، باید معین کنیم که چرا این حروف در تمامی سورههایی که دارای حروف مقطعهاند (یعنی 29 سوره) در ابتدای سوره قرار گرفتهاند.
با مراجعه به کتابهای تفسیر و علوم قرآن به اختلافها و تفاوت نظرهای بسیاری برخورد مینماییم تا جائی که این احتمالات به 20 قول میرسد.
البته بسیاری از این اقوال مورد نقد قرار گرفته و ردّ شدهاند، و تعدادی از این نظریات در حدّ یک احتمال بیان شده، و بر تعیین هیچ کدام از این نظریات، برهان عقلی و دلیل قطعی وجود ندارد، و روایات هم در این باب متفاوتند و بر یک معنا، اتّفاق ندارند.
اگر با بررسی این آراء و نظریات که در مورد معنای حروف مقطعه بیان شده به دنبال پاسخ از سؤال مطرح شده باشیم میبینیم که در تعدادی از این نظریات به علتِ تصویر سورههای دارای حروف مقطعه به این حروف، اشاره شده و در اکثر آنها به این مسأله توجهی نشده و از آنها پاسخ سؤال خود را نمییابیم، یعنی با توجه به بعضی از این اقوال، حروف مقطعه میتوانستند در وسط یا در آخر سوره هم بیایند. اکنون بعضی از این نظریات که در آنها میتوان جواب سؤال مطرح شده را یافت، بیان می شود:
1. اولین نظریهای که، اگر نقدهای وارد شده بر آن را کنار بگذاریم، پاسخی روشن به این سؤال است، این است که حروف مقطعه برای مرزبندی بین سورههاست و نشانة انقضای سورة قبلی و شروع سورة بعدی است،[1] پس حروف مقطعه باید در ابتدای سوره باشند تا معلوم شود ابتدای سوره و کلام جدید کجاست.
2. نظریة دومی که از استحکام نسبی برخوردار است این است که: حروف مقطعه برای تنبیه و تنبّه دادن و اسکات کافران بوده؛ چون آنها موقع قرائت قرآن توسط پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله با ایجاد جنجال و سر و صدا مانع میشدند که دیگران به آن گوش فرا دهند، لذا در آغاز برخی سورهها این حروف نازل شده تا مشرکان با شنیدن این حروف که نه نظم بود و نه نثر، اعجابشان برانگیخته میشد و ساکت شده و گوش میدادند، لذا این حروف، حروفی نظیر حروف تنبیه است که در اوّل کلام میآیند.[2]
3. نظریة سوّم: حروف مقطعة هر سوره نام همان سوره است مانند سورههای (طه) و (یس) و... و سورههای دیگر هم نامهای متعددی دارند که یکی از آنها همان حروف مقطعه است اگر چه بسیاری از این نامها نامِ غیر مشهور سورههاست،[3] و اگر اینها اسم سوره باشند متناسب با آنها اوّل سوره است نه وسط یا آخر سوره.
4. نظریة چهارم این است که این حروف سرّ و رمزی است بین خدا و پیامبر صلّی الله علیه و آله [4] و چون ما از معنای آنها مطلع نیستیم لذا جایگاه و موقعیت آنها را هم عالم السرّ میداند.
نظریات دیگری هم در رابطه با این سؤال قابل بررسی است، امّا به همین مقدار اکتفا میکنیم.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. کتاب تفسیر نمونه، ج 1، ذیل آیة اوّل، سورة بقره.
2. کتاب تفسیر احسن الحدیث، ج 1، ذیل آیة اوّل، سورة بقره.
3. کتاب تسنیم، آیة الله جوادی آملی، ج 2، ذیل آیة اوّل، سورة بقره.
4. کتاب مجمع البیان، از شیخ طبرسی، ج 1.
5. کتاب تفسیر القرآن الکریم، از شهید سید مصطفی خمینی، ج 2، از ص 285 تا ص 292.
6. کتاب المیزان، علامة طباطبائی (ره)، ج 18، ص 8.
7. کتاب تفسیر البرهان، از محمد بن عبد الله زرکشی، ج 1، ص 173.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . خمینی، سید مصطفی، کتاب تفسیر القرآن الکریم، ص 287؛ جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم، انتشارات اسراء، چاپ اوّل، 1378، ج 2، ص 94.
[2] . جوادی آملی، عبدالله، کتاب تسنیم، ج 2، صفحة 87؛ طبرسی، مجمع البیان، تهران، انتشارات کتابفروشی اسلامیّه، چاپ پنجم، 1395 ق، ج 1، ص 32.
[3] . جوادی آملی، عبدالله، کتاب تسنیم، ج 2، ص 72؛ و مجمع البیان، ج 1، ص 33؛ و خمینی، سید مصطفی، تفسیر القرآن الکریم، ج 2، ص 285.
[4] . جوادی آملی، عبدالله، کتاب تسنیم، ج 2، ص 98.
- [سایر] هدف از آوردن حروف مقطعه در آغاز بعضی از سورههای قرآن چیست؟
- [سایر] چرا حروف مقطعه قرآن در آغاز سوره ها می باشد؟ آیا تاءویل این حروف جایز می باشد؟
- [سایر] سوره های دارای حروف مقطعه کدام هستند؟
- [سایر] چرا در سورههایی که با حروف مقطعه شروع میشود، بعد از حروف مقطعه سخن دربارة قرآن کریم، آغاز میشود؟
- [سایر] حروف مقطعه قرآن چه معنایی دارد؟
- [سایر] منظور از حروف مقطعه در قرآن چیست؟
- [سایر] منظور از حروف مقطعه قرآن چیست؟
- [سایر] در ابتدای بسیاری از سوره ها حروف مقطعه وجود دارد فایده این حروف چیست؟
- [سایر] آیا حروف مقطعه در قرآن با محتوای سورههایی که با این حروف آغاز شده ربط دارد؟
- [سایر] حروف مقطعه قرآن چه مفهوم و کاربردی دارند؟
- [آیت الله بهجت] اگر عمداً سوره را پیش از حمد بخواند و قصد او این باشد که سوره جزء نماز باشد، نمازش باطل است، ولی اگر قصد او قرآن خواندن باشد، مانعی ندارد و بعد از حمد یک سوره بنابر احتیاطی که قبلاً ذکر شد میخواند، و اگر اشتباهاً سوره را پیش از حمد بخواند و در بین آن یادش بیاید، باید سوره را رها کند و بعد از خواندن حمد، سوره را از اول بخواند.
- [آیت الله فاضل لنکرانی] اگر مأموم بعد از حمد و سوره امام نیّت فرادی کند لازم نیست حمد و سوره را بخواند ولی اگر پیش از تمام شدن حمد و سوره نیّت فرادی نماید و یا بلافاصله پس از اقتدا قصد داشته که بعد از حمد و سوره امام نیت فرادی نماید بنابر احتیاط واجب حمد و سوره را از اوّل بخواند.
- [آیت الله میرزا جواد تبریزی] اگر عمدا سوره را پیش از حمد بخواند نمازش باطل است و اگر اشتباها سوره را پیش از حمد بخواند و در بین آن یادش بیاید؛ باید سوره را رها کندو بعد از خواندن حمد؛ سوره را از اول بخواند.
- [آیت الله صافی گلپایگانی] . اگر مأموم بعضی از کلمات حمد و سوره امام را بشنود، احتیاط واجب آن است که حمد و سوره نخواند.
- [آیت الله مظاهری] اگر مأموم بعضی از کلمات حمد و سوره امام را بشنود، نباید حمد و سوره را بخواند.
- [آیت الله صافی گلپایگانی] . اگر پیش از آن که برای رکوع خم شود، بفهمد که حمد و سوره را نخوانده، باید بخواند و اگر بفهمد سوره را نخوانده باید فقط سوره را بخواند ولی اگر بفهمد حمد تنها را نخوانده باید اول حمد و بعد از آن دوباره سوره را بخواند و نیز اگر خم شود و پیش از آن که به رکوع برسد، بفهمد حمد و سوره، یا سوره تنها، یا حمد تنها را نخوانده، باید بایستد و به همین دستور عمل نماید.
- [آیت الله سبحانی] اگر پیش از آن که برای رکوع خم شود، بفهمد که حمد و سوره را نخوانده، باید بخواند. و اگر بفهمد سوره را نخوانده باید فقط سوره را بخواند ولی اگر بفهمد حمد تنها را نخوانده; باید اوّل حمد و بعد از آن دوباره سوره را بخواند، و نیز اگر خم شود و پیش از آن که به رکوع برسد، بفهمد حمد و سوره، یا سوره تنها، یا حمد تنها را نخوانده، باید بایستد و به همین شیوه عمل نماید.
- [آیت الله وحید خراسانی] اگر پیش از ان که برای رکوع خم شود بفهمد که حمد و سوره را نخوانده باید بخواند و اگر بفهمد سوره را نخوانده باید فقط سوره را بخواند ولی اگر بفهمد حمد تنها را نخوانده باید اول حمد و بعد از ان دوباره سوره را بخواند و نیز اگر خم شود و پیش از ان که به رکوع برسد بفهمد حمد و سوره یا سوره تنها یا حمد تنها را نخوانده باید بایستد و به همین دستور عمل نماید
- [آیت الله سیستانی] اگر پیش از آنکه برای رکوع خم شود ، بفهمد که حمد و سوره را نخوانده باید بخواند . و اگر بفهمد سوره را نخوانده ، باید فقط سوره را بخواند . ولی اگر بفهمد حمد تنها را نخوانده ، باید اول حمد و بعد از آن دوباره سوره را بخواند . و نیز اگر خم شود و پیش از آنکه به رکوع برسد بفهمد حمد و سوره ، یا سوره تنها ، یا حمد تنها را نخوانده ، باید بایستد و به همین دستور عمل نماید .
- [آیت الله نوری همدانی] اگر پیش از آنکه برای رکوع خم شود ، بفهمد که حمد و سوره را نخوانده ، باید بخواند و اگر بفهمد سوره را نخوانده ، باید فقط سوره را بخواند ، ولی اگر بفهمد حمد تنها را نخوانده ، باید اول حمد و بعد از آن دوباره سوره را بخواند ،و نیز اگر خم شود و پیش از آنکه به رکوع برسد ، بفهمد حمد و سوره ، یا سورة تنها ، یا حمد تنها را نخوانده ، باید بایستد و به همین دستور عمل نماید .