سوره‌ی مبارکه‌ی فتح چهل و هشتمین سوره‌ی قرآن و از سوره های مدنی و دارای 29 آیه است. این سوره چنانکه از نامش پیداست پیام‌آور فتح و پیروزی است. پیروزی بر دشمنان اسلام، پیروزی چشم‌گیر و قاطع. (خواه پیروزی مربوط به فتح مکه باشد یا صلح حدیبیّه یا فتح خیبر یا پیروزی به طور مطلق.) این سوره پس از ماجرای حدیبیّه در سال 6 هجرت نازل شده است. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در سال 6 هجرت تصمیم گرفت که به اتفاق مهاجرین و انصار و سایر مسلمانان به عنوان مراسم (عمره) به سوی مکه حرکت کند. و قبلاً به مسلمانان اطلاع داده بود که من در خواب دیدم همراه یارانم وارد مسجدالحرام شدیم و مشغول مناسک حج عمره هستیم. مسلمانان در (ذی‌الحلیفه) نزدیک مدینه احرام بستند و با تعداد زیادی شتر برای قربانی حرکت کردند. وضع حرکت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به خوبی نشان می داد که هدفی جز انجام این عبادت بزرگ ندارند. تا اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و یارانش وارد سرزمین (حدیبیه) شدند. (حدیبیه قریه‌ای در نزدیکی مکه بود که حدود 20 کیلومتر تا مکه فاصله داشت). ولی در اینجا قریش باخبر شدند و راه را بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و یارانش بستند و از ورود آنها به مکه جلوگیری کردند و در واقع تمام سنّت‌هایی را که در زمینه‌ی امنیت زایران خانه‌ی خدا در ماه حرام داشتند زیرپا گذاشتند. چرا که آنها معتقد بودند در ماههای حرام (از جمله ماه ذی‌القعده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در آن ماه قصد عمره داشت) به ویژه در حال احرام نباید مانع هیچ کس شد، حتی اگر کسی قاتل پدر خویش را در این ایام و در این مراسم می‌دید ابداً متعرّض او نمی‌شد. در اینجا ماجرای مفصلی پیش آمد که به عقد قرارداد صلحی میان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و مشرکان مکه به نام (صلح حدیبیه) منتهی شد. ولی به هر صورت آن سال مانع ورود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و یارانش به مکه شدند. ناچار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به یارانش دستور داد که شترهای خود را در همانجا قربانی کنند، سرهای خود را بتراشند و از احرام بیرون آیند و به سوی مدینه بازگردند. در اینجا طوفانی از غم و اندوه مسلمانان را فرا گرفت، وانبوهی از ناراحتی‌ها و گاه شک و تردید بر افراد ضعیف‌الایمان غالب شد.
موقعی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از حدیبیه به سوی مدینه می‌آمد مرکبش سنگین شد و از حرکت باز ایستاد، و در همین حال چهره‌ی مبارک حضرت صلی الله علیه و آله و سلم غرق سرور و شادمانی بی‌سابقه‌ای گشت و فرمود هم اکنون آیات سوره‌ی فتح بر من نازل شد.[1]
با توجه به مطالب فوق در کیفیت و زمان و مکان نزول این سوره، بعضی از مفسرین[2] در باره‌ی (فتح) گفته‌اند: مراد از آن، فتح مکه است، اما این تفسیر با قراین آیه نمی‌سازد و بعضی[3] دیگر گفته‌اند: مراد از این فتح، فتح خیبر است، این تفسیر نیز همانند تفسیر قبلی است و بعضی دیگر مراد از (فتح) را فتح و پیروزی معنوی بر دشمنان از نظر مستدل بودن منطق اسلام در مقابل کفر تفسیر کرده‌اند، لیکن با سیاق آیات درست درنمی‌آید. و بهترین تفسیر با توجه به مضامین آیات این سوره با فصول مختلفی که دارد انطباقش بر قصّه‌ی صلح حدیبیه است و مراد از این (فتح) به طوری که قراین کلام هم تأیید می‌کند، فتحی است که خدا در پرتو صلح حدیبیه نصیب رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و مسلمانان کرد: و در پناه و پرتو همین صلح حدیبیه جمع کثیری از مشرکین در بین دو سال (صلح و فتح مکه) ایمان آوردند. علاوه بر این، سال بعد از صلح، یعنی در سال هفتم هجری، خیبر و قرای اطرافش را هم فتح کردند و دامنه‌ی شوکت و وسعت اسلام بیشتر شد و آوازه‌شان منتشر شد. آن‌گاه در سال هشتم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای فتح مکه حرکت کرد، در حالی که به جای هزار و چهارصد نفر در صلح حدیبیه، ده و یا دوازده هزار نفر لشکر داشت.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. طباطبایی، علامه سید محمد حسین، تفسیر المیزان، مترجم: سید محمد باقر، ج18.
2. قرشی، سید علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث، ج10.
3. قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج3 و ج 5.
4. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، ج9.
--------------------------------------------------------------------------------
[1]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، قم، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، تاریخ انتشار، 1367، ج 22، ص 7.
[2]. ابن علی الفضل بن الحسن الطبرسی، مجمع البیان، بیروت، دارالمعرفه، الطبعه الثانیه، 1408 ه ، ج 9، ص 109.
[3]. امین الاسلام، مجمع البیان، ج 9، ص 109.
