در مورد حرکت زمین به آیات متعددی استناد شده است که یکی از آن آیات، آیه‌ی 88 سوره‌ی نمل می‌باشد. خداوند در این آیه می‌فرماید:
(وَتَرَی الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَةً وَهِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی اتْقَنَ کُلَّ شَیْ‌ءٍ إِنَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَفْعَلُونَ)؛ (و کوه‌ها را می‌بینی، درحالی که آنها را ثابت می‌پنداری، و حال آنکه آنها همچون حرکت ابرها درگذرند؛ [این] ساخته خدایی است که هر چیزی را محکم ساخت؛ در حقیقت او به آنچه انجام می‌دهید آگاه است.)
در مورد آیه‌ی فوق چند دیدگاه وجود دارد:
دیدگاه اول: بسیاری از مفسران1 معتقدند: آیه‌ی فوق اشاره به حوادث آستانه‌ی رستاخیز دارد؛ چرا که در پایان این جهان و آغاز جهان دیگر زلزله‌ها و انفجارها و دگرگونی‌های عظیم واقع می‌شود و کوه‌ها از هم متلاشی می‌گردند، این مطلب در برخی از سوره‌های آخر قرآن به طور صریح آمده است.
دلیل صاحبان این دیدگاه آن است که این آیه در میان آیات رستاخیز قرار گرفته است و از سیاق آیات پی می‌بریم که این آیه در مورد رستاخیز است.2
دیدگاه دوم: بعضی از فلاسفه‌ی اسلامی آیه را ناظربه (حرکت جوهری) اَشیاء دانسته‌اند و آن را هماهنگ و موید نظریه‌ی معروف (حرکت جوهری) می‌دانند.3
در (تفسیر المیزان) یکی از اقوال در مورد این آیه را (حرکت جوهری) ذکر می‌کند و اینکه تمامی موجودات با جوهرة ذاتشان به سوی غایت وجود خود در حرکتند و این همان معنای حشر و رجوع به سوی خدای سبحان است. و این معنا به خاطر اشاره‌ای که در جمله‌ی (تحسبها جامدة؛ تو آنها را جامد می‌پنداری) وجود دارد مناسب‌ترین معناست.4
و نیز در تفسیر (احسن الحدیث) آمده است ممکن است منظور آیه حرکت جوهری باشد چنانکه صدر المتالهین شیرازی گفته است.5
دیدگاه سوم: بعضی از مفسرین و دانشمندان این آیه را در مورد حرکت زمین می‌دانند؛ و برخی از آنها این آیه را از جمله‌ی (معجزات علمی6 قرآن) می‌شمارند که به نقل کلام آنها می‌پردازیم:
1. تفسیر مخزن العرفان: صاحب تفسیر مذکور می‌نویسد: (بنابر دستاوردهای علمی جدید که زمین دائم به دور خورشید می‌چرخد معنای آیه خوب واضح می‌گردد زیرا آیه مقید به قیامت نشده و به همین حرکت زمین اشاره دارد زیرا کوه‌ها چون از اجزاء زمین است با زمین حرکت می‌کنند و چون زمین جسم سنگینی است و به یک سمت حرکت می‌کند حرکت آن نامحسوس است و در ادامه این آیه را یکی از معجزات قرآن بر می‌شمارد و دلیل خود را این چنین بیان می‌کند: دروقت نزول قرآن اهل هیئت، اتفاق نظرداشتند که خورشید هر شبانه روز یک بار دور زمین می‌چرخد. و این آیه خبر می‌دهد که کوه‌ها که از اجزاء زمینند حرکت می‌کنند.7
سپس دو جواب از دیدگاه اول می‌دهد:
الف. در قیامت دیگر کوهی باقی نمانده که به صور اسرافیل قبل از قیام ساعت، موقعی که زمین به حرکت درآید آن کوه‌ها حرکت کند چنانکه خداوند در سوره‌ی واقعه می‌فرماید: (إِذَا رُجَّتِ الْأَرْضُ رَجّاً وَبُسَّتِ الْجِبَالُ بَسّاً) در آن وقت کوه‌ها پراکنده گردیده‌اند و اثری از آنها باقی نمانده است.8
ب. ادامه‌ی آیه (صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی اتْقَنَ کُلَّ شَیْ‌ءٍ إِنَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَفْعَلُونَ) حرکت زمین را تایید می‌کند زیرا (اتقان) به معنای استحکام و محکم کاری است نه تخریب و اعدام، و بنابر اینکه آیه در مورد قیامت باشد، با اتقان و محکم کاری سازگار نیست زیرا بنابر توجیه مفسرین در قیامت کوه‌ها پراکنده و خراب می‌شوند تا اینکه با زمین یکی گردد و صحنه‌ی محشر صاف گردد.9
2. تفسیر المیزان: علامه طباطبایی در تفسیر المیزان دیدگاه اول را بیان می‌کند و سپس در ادامه می‌نگارد: دو قول دیگر هم در آیه وجود دارد یکی اینکه آیه را بر حرکت جوهری حمل کرده‌اند (که در دیدگاه دوم مطرح شد) و دیگر اینکه آیه را بر حرکت انتقالی زمین حمل کرده‌اند و این معنا از نظر آیه فی نفسها معنای خوبی است ولی دو اشکال متوجه آن است:
الف. بنابراین معنا، آیه‌ی شریفه از ما قبل و ما بعدش که مربوط به قیامت است بریده و غیر مربوط می‌شود.
ب. با این بریدگی ارتباط جمله (انّه خبیرُ بما تفعلون) به ما قبلش نیز به هم می‌خورد.10 ولی با این حال علامه طباطبایی در مقدمه‌ی کتاب اعجاز قرآن، از آیه‌ی 88 سوره‌ی نمل حرکت انتقالی زمین را استفاده می‌کنند.11
3. تفسیر نمونه، صاحب تفسیر نمونه می‌نویسند: قرائن فراوانی در آیه وجود دارد که تفسیر دیگری را تایید می‌کند و آن اینکه آیه از قبیل آیات توحید و نشانه‌های عظمت خداوند در همین دنیاست و به حرکت زمین که برای ما محسوس نیست اشاره می‌کند.12
مسلماً حرکت کوه‌ها بدون حرکت زمین که به آنها متصل است معنا ندارد. و بدین ترتیب معنای آیه چنین می‌شود: (زمین با سرعت حرکت می‌کند همچون حرکت ابرها) طبق محاسبات دانشمندان امروز، سرعت سیر حرکت زمین به دور خود، نزدیک به 30 کیلومتر در هر دقیقه است، و سیر آن در حرکت انتقالی به دور خورشید، از این هم بیشتر است.
از این رو آیه‌ی فوق از (معجزات علمی قرآن) است زیرا حرکت زمین توسط (گالیله) ایتالیائی و (کبرنیک) لهستانی در اواخر قرن 16 و اوایل قرن 17 میلادی کشف شد در حالی که قرآن بیش از هزار سال قبل از آن سخن گفته است.13
آیت الله مکارم شیرازی در ردّ دیدگاه اول می‌نویسند: تشبیه به ابر و حرکت آرام که در ادامه‌ی آیه هست متناسب با برقراری نظم جهان و آرامش فعلی آن است و نه حوادث قیامت؛ و از طرفی تعبیر (گمان می‌کنی کوه‌ها جامدند) با حوادث قیامت که آشکار است ناسازگار است.14
ایشان در ردّ دیدگاه دوم (حرکت جوهری) می‌نویسند: تعبیرات آیه با آن سازگار نیست، زیرا تشبیه به حرکت ابرها تناسب با حرکت در مکان (حرکت در اَیْن) دارد نه حرکت در جوهر، بنابراین ظاهر آیه فقط یک تفسیر را می‌پذیرد و آن هم حرکت میکانیکی زمین (به دور خود یا به دور خورشید) است.15
4. تفسیر اطیب البیان: این آیه‌ی شریفه یکی از معجزات قرآن است که دلیل بر حرکت کره‌ی زمین است که در عصر نزول قرآن کسی به حرکت زمین قائل نبود.16
5. تفسیر احسن الحدیث: تعبیر (تحسبها جامدة) حاکی است که کوه‌ها فعلاً نیز بی‌حرکت نیست ما آنها را بی‌حرکت می‌بینیم.
منظور از آن ممکن است حرکت جوهری باشد چنانکه صدرالمتألهین شیرازی گفته است؛
و شاید حرکت وضعی، زمین باشد که کوه‌ها نیز با آن حرکت می‌کنند.
احتمال دیگر آن است که پوسته‌ی زمین بر روی هسته‌ی مرکزی آن حرکت می‌کند، چنانکه برخی دانشمندان گفته‌اند.17
6. قاموس قرآن: ممکن است مراد حرکت وضعی، و انتقالی زمین باشد که در هر دو کوه‌ها نیز بالتبع روانند و اگر اشکال شود که کوه‌ها با حرکت زمین، بسیار سریع حرکت می‌کنند در حرکت انتقالی سرعت آن بیش از 29 کیلومتر در ثانیه است در این صورت چطور به حرکت ابرها تشبیه شده که حرکت ابرها نسبت به آن کند است؟! در پاسخ می‌گوییم: شاید (وجه شبه) تشبیه در نامحسوس بودن حرکت است نه در سرعت آن؛ زیرا حرکت ابرها اغلب نامحسوس است ولی می‌دانیم که حرکت می‌کنند. در همین کتاب (قاموس قرآن) از چند جهت به دیدگاه اول خدشه وارد کرده است.18
7. سید هبة الدین شهرستانی نیز با ذکر آیه‌ی فوق، حرکت زمین را از آن استفاده می‌کند و تذکر می‌دهد که: مرحوم (علی قلی اعتضاد السلطنة) پسر (فتحعلی شاه) بیش از پنجاه سال قبل از این آیه، حرکت زمین را استنباط نموده و کسی در این استخراج، بر او پیشی نگرفته است.
ایشان در مورد تشبیه حرکت زمین به ابر، چند نکته را بر می‌شمارد:
نرمی و همواری در عین سرعت.
اختلاف حرکت ابرها که گاهی به طرف شرق و غرب و ... مثل زمین که حرکت‌های مختلف دارد.
بدون لرزش بودن هر دو حرکت.19
8. برخی از نویسندگان معاصر نیز از آیه‌ی فوق حرکت زمین را استفاده کرده‌اند و می‌گویند: معلوم است که سرعت ابر اشاره به سرعت زیاد زمین است همانگونه که می‌گوییم: فلانی مثل باد حرکت می‌کند.20
9. آیت‌الله حسین نوری نیز همین آیه (نمل / 88) را اشاره به حرکت کوه‌ها و زمین می‌داند.21 همانگونه که مهندس علی سادات همین معنا را پذیرفته است.22
بررسی:
دیدگاه اول براساس تفسیر ترتیبی است که در تفسیر ترتیبی با توجه به حفظ جایگاه آیه و همچنین با استفاده از سیاق آیه، مفسر به تفسیر آیه می‌پردازد و نظر نهائی را بیان می‌دارد هر چند مطالبی در ردّ این دیدگاه آمد.
دیدگاه دوم یک دیدگاه فلسفی است و استاد مکارم شیرازی نیز آن را ردّ نمودند.23
در دیدگاه سوم همه به حرکت زمین قائل بودند؛ بعضی حرکت انتقالی، و بعضی حرکت وضعی، و برخی دیگر به حرکت پوسته‌ی زمین و برخی هم به حرکت کلی زمین.
به نظر می‌رسد استفاده‌ی حرکت انتقالی زمین از آیه‌ی مورد بحث، مناسبت دارد، زیرا کوه‌ها را به ابر تشبیه کرده است، و ابر حرکت انتقالی به دور زمین دارد ولی حرکت دورانی (وضعی) به دور خود ندارد؛ پس از این تشبیه قرآنی حرکت وضعی زمین استفاده نمی‌شود.24
نتیجه‌گیری:
1. با توجه به مطالب گذشته می‌توان نتیجه گرفت که اجمالاً حرکت زمین مورد پذیرش قرآن می‌باشد.25
2. تعبیرات قرآن و اشارات علمی آن به حرکت زمین، بر خلاف نظر هیئت بطلیموسی می‌باشد که حاکم بر فضای علمی زمان نزول قرآن بوده است؛ چرا که در هیئت بطلیموسی، زمین را ساکن و مرکز جهان می‌دانستند؛ اما قرآن از حرکت آن سخن گفته است؛ و این یکی از مطالب علمی حق و صادق قرآن بود که حدود 9 قرن بعد از نزول آنها توسط امثال (کپرنیک) به اثبات رسید. این گونه مطالب عظمت قرآن و پیامبر(ص) را می‌رساند.26
3. خبر دادن قرآن از حرکت زمین هر چند که دلیل بر عظمت قرآن است و از جمله‌ی (اشارات علمی) و (شگفتی‌های علمی قرآن) است ولی اعجاز علمی قرآن محسوب نمی‌شود؛ زیرا افرادی مثل فیساغورس و فلوته خوس، ارشمیدس، استرخوس ساموسی و کلیانتوس آسوسی قبل از بطلیموس به حرکت زمین قائل بودند. پس قبل از ظهور اسلام دو دیدگاه در محافل علمی جهان در مورد حرکت و سکون زمین بوده است که دیدگاه حاکم و مشهور، همان سکون زمین یعنی نظریه بطلیموس بود، و دیدگاه مغلوب، همان حرکت زمین بود.27
اعجاز علمی وقتی صادق است که نظریه‌ای را قرآن ابراز کند و کسی نتواند مثل و مانند آن را به صورت عادی بیاورد. در حالی که نظریه‌ی حرکت زمین قبل از قرآن آورده شده بود ولی مشهور نبود، هر چند که این مطلب، ضرری به عظمت قرآن نمی‌زند چرا که قرآن در عصری که دانشمندان، مقهور نظریه‌ی سکون زمین بطلیموس بودند شجاعانه و با صراحت، بر خلاف آن سخن گفت و مطالب علمی حق و صادقی را به جهان عرضه کرد که قرن‌ها بعد به صورت قطعی به اثبات رسید.28
پاورقی ها:
1 . ر.ک: تفسیر مجمع البیان، المیزان، گازر، منهج الصادقین، کشف الحقایق.
2 . ر.ک: تفسیر نمونه، ج 15، ص 568 567.
3 . ر.ک: تفسیر نمونه، ج 15، ص 570.
4 . ر.ک: تفسیر المیزان، ذیل آیه‌ی 88 سوره‌ی نمل.
5 . ر.ک: تفسیر احسن الحدیث، ذیل آیه‌ی 88 سوره‌ی نمل.
6 . صاحب تفسیر نمونه، تفسیر مخزن العرفان و تفسیر اطیب البیان این آیه را از معجزات علمی قرآن بر می‌شمارند.
7 . ر.ک: تفسیر مخزن العرفان، ذیل آیه‌ی 88 سوره‌ی نمل.
8 . همان.
9 . همان.
10 . ر.ک: تفسیر المیزان ذیل آیه‌ی 88 سوره‌ی نمل.
11 . ر.ک: پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، دکتر محمدعلی رضایی‌اصفهانی، چ 4، ج 1، ص 174.
12 . تفسیر نمونه، ج 15، ص 568.
13 . ر.ک: تفسیر نمونه، ج 15، ص 570 569.
14 . ر.ک: همان، ج 15، ص 568 و پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، ج 1، ص 173 و پیام قرآن، استاد مکارم، ج 8، ص 152 و 151.
15 . تفسیر نمونه، ج 15، ص 570.
16 . تفسیر اطیب البیان، ذیل آیه‌ی 88 سوره‌ی نمل.
17 . ر.ک: تفسیر احسن الحدیث، ذیل آیه‌ی 88 سوره‌ی نمل.
18 . ر.ک: قاموس قرآن، سید علی اکبر قرشی، ج 1 2 (دو جلد در یک مجلد) ج 2 ذیل ماده‌ی (جبل).
19 . پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، دکتر محمدعلی رضایی، ج 1، ص 174 و 173 به نقل از اسلام و هیئت سید هبه الدین شهرستانی، ص 59 57.
20 . همان، ص 174 به نقل از کتاب رابطه علم و دین، عباسعلی سرفرازی، ص 34 و 33.
21 . همان، به نقل از دانش عصر فضا، ص 35.
22 . همان، زنده جاوید و اعجاز جاویدان، ص 24.
23 . ر.ک: دیدگاه سوم در همین مقاله.
24 .پژوهشی در اعجاز عمی قرآن، دکتر محمدعلی رضایی‌اصفهانی، ج 1، ص 184.
25 . همان، ص 185.
26 . همان.
27 . همان.
28 . همان.
eporsesh.com
