آداب تلاوت قرآن را بیان کنید؟

مقدمه: قرآن تجلی خاص خداوند بر خلق است.[1] هر کس شوق دیدار خدا دارد و بخواهد با پروردگارش صحبت کند. باید قرآن بخواند.[2] هر کس هم نشین با قرآن شد با افزایش یا کاهشی برمی‌خیزد، افزایشی در هدایت یا کاهشی از کوری و ضلالت،[3] ظاهرش بسیار جذاب و دلربا و باطنش ناپیداست، عجایب آن هیچ گاه کهنه نمی‌گردد، در آن چراغ های هدایت و منار حکمت قرار دارد، تفکر در قرآن سبب حیات دل فرد بیناست همان گونه که شخص در تاریکی‌ها با استمداد از نور گام برمی‌دارد. [4]
رسول گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله یکی از اساسی‌ترین مأموریت‌های خود را تلاوت قرآن می‌داند.[5] تا از فروغ آن شعله گیرد و از چشمه آب حیاتش جرعه‌ها نوشد بدیهی است، اولین مرحله استفاده و بهره‌مندی از قرآن تلاوت آیات آن است، زیرا قرآن تکلم خداوند با ماست.
آداب تلاوت قرآن:
دقت در شرایط و آداب تلاوت قرآن از دیدگاه قرآن و معصومان علیهم السّلام خاصیت تلاوت کلام الهی را برای ما روشن می‌سازد که با رعایت اختصار به پاره‌ای از این شرایط و آداب اشاره می کنیم:
1. رعایت حق تلاوت:
مؤمنان راستین، اندیشه در معانی و درک مفاهیم این کتاب بزرگ را مقدمه‌ای برای عمل می‌دانند. لذا با تلاوت قرآن روح تازه‌ای در کالبد آنها دمیده می‌شود. امام صادق علیه السّلام می فرماید: در آیة (الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مَنْ یَکْفُرْ بِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ)[6] منظور این است که آیات آن را با دقت بخوانند و حقایق آن را درک کنند و به احکام آن عمل نمایند، به وعده‌های آن امیدوار و از وعیدهای آن ترسان باشند، از داستان های آن عبرت گیرند، به اوامرش گردن نهند و نواهی آن را بپذیرند. به خدا سوگند منظور حفظ کردن آیات و خواندن حروف و تلاوت سوره‌ها و یاد گرفتن اعشار و اخماس آن[7] نیست. آنها حروف قرآن را حفظ کردند، اما حدود آن را ضایع ساختند منظور تنها این است که در آیات قرآن بیندیشند و به احکامش عمل کنند چنان که خداوند می‌فرماید: این کتابی است پر برکت که ما بر تو نازل کردیم تا در آیاتش تدبر کنند.)[8]
2. انتخاب زمان مناسب برای تلاوت قرآن
(یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ قُمِ اللَّیْلَ إِلاَّ قَلِیلاً نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلاً أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً)[9] تلاوت قرآن و خضوع در حضور خداوند، و محاسبه اعمال گذشته و تصمیم قطعی برای آینده در دل شب آسان تر است، لذا مردان الهی حداکثر بهره را از شب می‌برند. زیرا حالت زنده‌داری شب و مناجات و دعا و خضوع در شب، حال خاصی است که با خضوع و مناجات در روز فرق دارد: (إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلاً)[10] رسیدن به مقام والاتر[11] و حرکت به سوی خدا، فقط در شب میسر است، لذا انسانهای تقوی پیشه شب را به تلاوت قرآن زنده می‌دارند.[12]
3. تلاوت قرآن همراه با تدبّر و تفکّر
بهره‌گیری از قرآن نیازمند تدبّر[13] و اندیشه در آیات آن است، حاملان واقعی قرآن، ائمة اطهار علیهم السّلام فضیلت تلاوت قرآن را زیاد خواندن آن نمی‌دانند، بلکه فضیلت را خوب خواندن و تدبر و اندیشه در آیات الهی می‌دانند. علی بن موسی الرضا از جدش نقل می‌کند: (آن مقدار قرآن بخوانید که در آن خشوع قلب و صفای باطن و نشاط روحانی و معنوی باشد.)[14] زیرا هدف اصل تلاوت، تعلیم و تربیت است.
پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله نیز، تلاوت بدون تدبر را بی‌بهره می‌دانند و می‌فرمایند: (ویلٌ لمن لاکها و لم یتدبّرها.[15] وای بر کسی که آیات قرآن را بین دو فک و چانه‌اش بگرداند و دربارة آن تدبّر نکند.)
4. رعایت ادب در تلاوت قرآن
رعایت ادب در تلاوت قرآن زمینه‌ساز بهره‌وری بیشتری از این مائده الهی است. آدابی همچون طهارت ظاهری و باطنی،[16] ترتیل در تلاوت،[17] پناه بردن به خدا از شیطان رجیم،[18] تدبر در آیات قرآن، [19] گوش دادن و سکوت در برابر کلام خدا[20]، همگی ناظر به تلاوتی از روی توجه و حضور است.
5. برطرف کردن موانع فهم قرآن
چهرة حقیقت، هر قدر آشکار و درخشان باشد تا در برابر دیده بینا قرار نگیرد درک آن ممکن نیست و به تعبیر دیگر برای شناخت حقایق دو چیز لازم است: 1. آشکار شدن چهره حق 2. دارا بودن وسیله دید و درک، حال چه چیز مانع می‌شود انسان قدرت شناخت را از دست دهد؟ بدون شک در درجه اول پیش داوری‌های غلط، هوی و هوسهای نفسانی، تعصب‌های کورکورانه و افراطی و هر چیز که صفای دل و پاکی روح انسان‌ را بر هم زند مانع درک حقیقت است. در حدیث می‌خوانیم: (لولا انَّ الشیاطین یحومون حول قلوب بنی‌آدم لنظروا الی ملکوت السموات) اگر شیاطین در اطراف قلب های فرزندان آدم دور نمی‌زدند آنها می‌توانستند ملکوت و باطن آسمانها را ببینند.[21]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. قرآن در قرآن، جلد اول (تفسیر موضوعی قرآن) آیت الله جوادی آملی.
2. تفسیر نمونه، آیت‌الله مکارم شیرازی، مجلدات، 9، 21، 1، 25، 11.
3. تفسیر المیزان علامة طباطبایی، جلد اول، ذیل آیة 121، سورة بقره.
4. تفسیر موضوعی قرآن کریم، جلد 9، آیت الله جوادی آملی.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . نهج‌البلاغه، خطبة 147.
[2] . کنزالعمال، خطبة 2472.
[3] . نهج‌البلاغه، خطبة 176.
[4] . اصول کافی، ج 2، ص 599، ح 2.
[5] . تفسیر نمونه، ج 9، ص 574.
[6] . بقره/121.
[7] . منظور از (اعشار) و (اخماس) تقسیماتی است که در قرآن می‌شود مانند تقسیم به سی جزء و یا هر جزء به چهار حزب و امثال آن است.
[8] . ر. ک: مکارم شیرازی، ناصرع تفسیر نمونه، ج1، ص432، 431 و طباطبایی، تفسیر المیزان، بیروت، مؤمنان الاعلمی، 1417ه‌ ، ج اول، ص262.
[9] . مزمّل/1، 2، 4.
[10] . مزمل/6.
[11] . اسراء/79.
[12] . ر. ک: خطبة 193، نهج‌البلاغه در وصف پرواپیشگان.
[13] . محمد/24 و نساء/82 و محمد/24 و ص/29.
[14] . ر. ک: تفسیر مجمع البیان، ج 10، ص 38 به نقل از تفسیر نمونه، ج 25، ص 200.
[15] . بحارالانوار، ج 41، ص 353.
[16] . واقعه/79.
[17] . مزمل/4.
[18] . نحل/98.
[19] . نساء/82.
[20] . اعراف/204.
[21] . ر. ک: تفسیر نمونه، ج11، ص 396 به بعد.