اختلاف فقهی شیعه بین فقهای و اهل تسنّن را در مورد آیه إلی المرافق (من المرافق) در قرآن کریم مفصلاً شرح دهید؟

آیه ششم از سوره‌ی مبارکه‌ی مائده، به آیه‌ی (وضوء) معروف است. بعضی آن را آیه‌ی (وضوء و تیمّم) نیز نامیده‌اند، به هرحال در قسمتی از این آیه به شستن دست‌ها در هنگام وضوء اشاره شده و آمده است: (... و ایدیکم الی المرافق...) در کتب لغت و ادبیات عرب، برای (إلی) معانی زیادی ذکر شده است تا آنجا که ابن هشام در مغنی اللبیب برای (إلی) هشت معنی ذکر می‌کند[1] که عبارتند از: 1. انتهای غایتِ (زمانیّه) یا (مکانیّه)؛ 2. معیّت (به معنای مع)؛ 3. تبیین و اظهار فاعلیت مجرور برای فعل یا شبه فعل مقدم؛ 4. به معنای (لام)؛ 5. ظرفیت به معنای (فی)؛ 6. ابتداء که مترادف با معنای (مِن) است؛ 7. به معنای (عند)؛ 8. به معنای تأکید.
در کتب دیگر نیز برای (إلی) معانی گوناگونی آمده است.[2] اما در مورد معنای (إلی) در آیه‌ی شریفه، بعضی از غیر اهل علم در بین شیعیان با نگاهی سطحی و غیر عالمانه به آیه، و با این گمان که (إلی) در زبان عربی فقط یک معنی و یک مورد استعمال دارد، می‌گویند: (إلی) به معنای (به سوی انتهای یک چیز (اعم از زمان و مکان)) است پس معنای آیه این می‌شود: (دست‌هایتان را به سوی آرنج‌هایتان بشویید) و نتیجه می‌گیرند: (طبق بیان قرآن کریم، باید دست‌ها را از انگشتان به سوی آرنج‌ها شست) در نتیجه می‌گویند: (علماء و مراجع در مورد وضو کاملاً خلاف قرآن عمل کرده و فتوا می‌دهند. در عوض سنی‌ها که دست‌هایشان را از پایین به بالا می‌شویند مطابق آیه‌ی کریمه‌ی قرآن عمل می‌نمایند و...) جالب آنکه این افراد، از فتوای علمای اهل تسنن نیز بی‌خبرند زیرا پیروان مذاهب (حنفی، مالکی، شافعی، و حنبلی) معتقدند (شستن دست‌‌ها واجب است چه از بالا به پایین و چه از پایین به بالا اگرچه شستن از پایین (از انگشتان) به بالا (به سوی آرنج‌ها) بهتر می‌باشد)[3] و همانگونه که دیدید آنان نیز از این آیه اینگونه برداشت ننموده‌اند که شستن دست از پایین به بالا واجب است، بلکه تنها بهتر بودن این عمل را بیان داشته‌اند و خود در عمل چنین می کنند.
پس از بیان این مطالب هم اکنون ما با چند پرسش مواجه هستیم که در اینجا پاسخ آن ها را دنبال می کنیم.
نخست آن که چه اختلافی میان فتوای فقهای شیعه و اهل تسنن در مورد شستن دست‌ها وجود دارد؟
همان طور که اشاره شد، فقهای شیعه شستن دست‌ها را از بالا به پایین واجب می‌دانند اما فقهای اهل تسنّن می‌گویند فرقی نمی‌کند که دست از بالا به پایین شسته شود یا از پایین به بالا، اگرچه شستن دست از پایین به بالا را بهتر می‌دانند.
دومین پرسش این که: آیا این اختلاف فتوا از آیه‌ی وضو ناشی می‌شود؟
این اختلاف ارتباطی به آیه‌ی شریفه‌ی قرآن مجید ندارد.
سوم آنکه با این وجود، آیه‌‌ی وضو در مقام بیان چه نکته‌ای می‌باشد؟
در آیه‌ی شریفه کلمه‌ی (أیدیکم) آمده است و از نظر لغوی (ید) (دست) شامل کتف، بازو، آرنج، ساعد، مچ، کف دست و انگشتان می‌شود و از آنجا که در وضو، شستن همه‌ی این قسمت‌ها لازم نمی‌باشد، لذا خداوند تبارک و تعالی با عبارت (إلی المرافق) دست را محدود به قسمتی که شامل انگشتان تا آرنج می‌شود مشخص نموده است تا کسی گمان نبرد که طبق آیه‌ی شریفه که می‌فرماید (دست‌هایتان را بشویید) باید کتف را نیز بشوید. و همین موضوع را فقها و دانشمندان بزرگ شیعه این‌گونه توضیح داده‌اند که کلمه (إلی) در آیه‌ی شریفه، بیان کننده حدّ و غایت (مغسول) است نه کیفیت (غَسل). پس در این آیه، شارع مقدس بنا داشته است تا محدوده‌ی مشخصی از دست که از انگشتان تا آرنج می‌باشد را برای شستن تعیین فرماید نه آنکه کیفیت شستن را که از پایین به بالا یا از بالا به پایین باشد بیان دارد.[4]
چهارم آنکه فقهای بزرگوار، حکم وجوب شستن دست‌ها از بالا به پایین را از کجا به دست آورده‌اند؟
همان‌گونه که بیان شد از خود آیه نمی‌توان وجوب شستن دست‌ها را از بالا به پایین یا به عکس استفاده نمود همان طوری که اشاره شد حتی فقهای اهل تسنن هم از این آ‌یه وجوب شستن دست‌ها از پایین به بالا را استنباط نکرده‌اند، لذا فقهای عظیم‌الشأن شیعه با توجه به روایات شستن دست‌ها را از بالا به پایین واجب دانسته اند در این زمینه روایات فراوانی در کتب حدیثی وجود دارد[5] و عموماً، هم وجوب شستنِ از بالا به پایینِ صورت و هم شستنِ از بالا به پایینِ دست‌‌ها را بیان می‌کنند.
علاوه بر روایات و سنّت معصومین علیهم السّلام ، عادتاً و عرفاً نیز هنگامی که انسان به طور طبیعی تصمیم می‌گیرد بدنش یا صورتش یا دستش و یا هر چیز دیگری را بشوید، از بالا به پایین شروع به شستن می‌نماید. و معمولاً کسی آب را از پایین به بالا نمی‌ریزد و از پایین به سوی بالا اقدام به شستن نمی‌کند. مضافاً بر این که، تسالم و اجماع قطعیِ امامیّه نیز بر وجوب شستن دست‌ها از بالا به پایین، وجود دارد.[6]
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . جمال الدین بن هشام الانصاری، مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، (انتشارات ایران به خط عبدالرحیم، ص 39.
[2]. برای نمونه مراجعه کنید به: حبیش تفلیسی، وجوه قرآن، به کوشش دکتر مهدی محقّق، تهران، انتشارات حکمت، چاپ دوم، 1396 هجری، ص 26، عبدالغنی الدقر، معجم النحو، به اشراف احمد عبید، دمشق، مطبعة محمد هاشم الکتبی، چاپ اول، 1975 م، ص 55.
[3] . برای مطالعه می‌توانید به کتب فقهی اهل تسنّن و یا کتابی مانند: مغنیه، محمد جواد، الفقه علی المذاهب الخمسة: الجعفری، الحنفی، المالکی، الشافعی، الحنبلی، دارالعلم للملایین، بیروت، چاپ پنجم، 1977 م، ص 36.
[4] . تبریزی غروی، میرزا علی، التنقیح فی شرح العروة الوثقی تقریراً لبحث آیت الله العظمی السید ابوالقاسم الموسوی الخوئی، قم، دارالهادی، للمطبوعات، الطبعة الثالثه، 1410 ه ، جزء رابع، ص 96.
[5] . ر.ک: الحر العاملی، وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، تهران، مکتبة الاسلامیهّ، الطبعة الثانیهّ، 1383 ه ، ج1، ص 271، باب 15 از ابواب الوضوء.
[6] . تبریزی غروی، میرزا علی، التنفیح فی الشرح العروة الوثقی، جزء رابع، ص 94.