آیا خداوند متعال ظرفیت انسان ها را برای کسب عصمت تعیین می کند یا خودشان آن را به دست می آورند؟
در نگرش توحیدی ناب همه چیز از ناحیه خداوند است. اما الهی بودن مسئله به معنای اختیاری نبودن آن نیست. ظرفیت ها و قابلیت ها را می توان به دو دسته اختیاری و غیراختیاری تقسیم کرد و عصمت با هر دو گونه نسبت دارد. برای روشن تر شدن مطلب توجّه به چند نکته لازم است: الف. ظرفیت انسان ها، امر ثابت و تغییرناپذیری، مانند مقدار گنجایش ظروف مادی نیست. انسان در شرایط مختلف می تواند ظرفیت خود را بسط و توسعه داده یا محدود و کوچک سازد. برای مثال هر اندازه معلومات و درجات علمی انسان افزایش یابد، ظرفیت علمی او نیز افزون خواهد شد؛ و هر اندازه در برابر ناملایمات شکیبایی ورزد، شرح صدر بیشتری کسب می کند. ب. افزایش پذیری ظرفیت های انسان حدّ محدودی ندارد، بلکه انسان قابلیت دریافت همه کمالات امکانی را دارد. به عبارت دیگر خداوند نوع انسان را به گونه ای آفریده و شرایطی برای او مهیّا کرده که می تواند چنان تعالی یابد که هیچ فرشته مقرّبی بدان راه نیافته است. بنابراین به لحاظ نوعی، خداوند برترین ظرفیت های ممکن را در آفرینش انسان قرار داده است. ج. توسعه و تضییق ظرفیت ها از سویی ناشی از عوامل درونی و ارادی، یعنی تلاش ها و مجاهدت های خود فرد است. گاهی نیز عواملی مانند شرایط ژنتیکی، محیطی و تربیتی در ایجاد زمینه هایی برای گسترش ظرفیت ها و یا ایجاد موانع و دشوارسازی آن مؤثّر است. برای مثال بر اساس نظام علّت و معلول، که اصل تخلّف ناپذیر حاکم بر هستی است، اگر نطفه آدمی بَرساخته از ژن های برتر باشد، انسان متولّد شده از هوش و توانمندی بیشتر و لاجرم ظرفیت علمی بهتری برخورد خواهد شد. ولی اگر نطفه از سوی پدر معتاد یا الکلی باشد، چه بسا فرزند متولّد شده مشکلاتی از جهت توان مندی جسمی و ذهنی به همراه داشته و از ظرفیت های محدودتری برخوردار باشد. همچنین طهارت یا فساد اخلاقی والدین می تواند در شکل دهی به شخصیت فرزند و توسعه و تضییق ظرفیت صلاح یا فسادپذیری او مؤثر باشد. از همین رو معصومان همواره از دامان های پاک برخاسته و توسّط معلمان الهی تعلیم دیده اند. د. در میان عوامل پیش گفته آنچه اساسی ترین نقش را در تکوین شخصیت و تعیین ظرفیت های آدمی دارد کنش های اختیاری او و تلاش های مجدّانه او در جهت اطاعت، عبادت و دوری از شرک است. خداوند چنین کسانی را که با علم ازلی خود از پاکترین و فرمان بردارترین انسان ها یافته است ولادتشان را پاک گردانیده، بدن های آنها را بهترین بدن ها قرار داد. آنها را در پشت های مردان با فضیلت و رحم های پاک و نیالوده به کژی ها نگاه داشت و از میان ایشان پیامبران را برانگیخت.1 نتیجه آنکه: 1. در اصل همه ظرفیت ها و قابلیت ها بنیاد الهی دارد. 2. اراده الهی گزاف و بی دلیل نیست. خداوند آنچه شایسته هر موجود است را به او عنایت می کند. 3. الهی بودن بنیاد ظرفیت ها به معنای غیراختیاری بودن یا توسعه و تضییق ناپذیری اختیاری آنها نیست. 4. اساسی ترین نقش را، در بسط ظرفیت ها و شایستگی های انسان، اراده و کُنش اختیاری او دارد. پی نوشت: 1. ر.ک: بحارالانوار، ج 1، ص 170. منبع: www.porseman.org
عنوان سوال:

آیا خداوند متعال ظرفیت انسان ها را برای کسب عصمت تعیین می کند یا خودشان آن را به دست می آورند؟


پاسخ:

در نگرش توحیدی ناب همه چیز از ناحیه خداوند است. اما الهی بودن مسئله به معنای اختیاری نبودن آن نیست. ظرفیت ها و قابلیت ها را می توان به دو دسته اختیاری و غیراختیاری تقسیم کرد و عصمت با هر دو گونه نسبت دارد. برای روشن تر شدن مطلب توجّه به چند نکته لازم است:
الف. ظرفیت انسان ها، امر ثابت و تغییرناپذیری، مانند مقدار گنجایش ظروف مادی نیست. انسان در شرایط مختلف می تواند ظرفیت خود را بسط و توسعه داده یا محدود و کوچک سازد. برای مثال هر اندازه معلومات و درجات علمی انسان افزایش یابد، ظرفیت علمی او نیز افزون خواهد شد؛ و هر اندازه در برابر ناملایمات شکیبایی ورزد، شرح صدر بیشتری کسب می کند.
ب. افزایش پذیری ظرفیت های انسان حدّ محدودی ندارد، بلکه انسان قابلیت دریافت همه کمالات امکانی را دارد. به عبارت دیگر خداوند نوع انسان را به گونه ای آفریده و شرایطی برای او مهیّا کرده که می تواند چنان تعالی یابد که هیچ فرشته مقرّبی بدان راه نیافته است. بنابراین به لحاظ نوعی، خداوند برترین ظرفیت های ممکن را در آفرینش انسان قرار داده است.
ج. توسعه و تضییق ظرفیت ها از سویی ناشی از عوامل درونی و ارادی، یعنی تلاش ها و مجاهدت های خود فرد است. گاهی نیز عواملی مانند شرایط ژنتیکی، محیطی و تربیتی در ایجاد زمینه هایی برای گسترش ظرفیت ها و یا ایجاد موانع و دشوارسازی آن مؤثّر است. برای مثال بر اساس نظام علّت و معلول، که اصل تخلّف ناپذیر حاکم بر هستی است، اگر نطفه آدمی بَرساخته از ژن های برتر باشد، انسان متولّد شده از هوش و توانمندی بیشتر و لاجرم ظرفیت علمی بهتری برخورد خواهد شد. ولی اگر نطفه از سوی پدر معتاد یا الکلی باشد، چه بسا فرزند متولّد شده مشکلاتی از جهت توان مندی جسمی و ذهنی به همراه داشته و از ظرفیت های محدودتری برخوردار باشد. همچنین طهارت یا فساد اخلاقی والدین می تواند در شکل دهی به شخصیت فرزند و توسعه و تضییق ظرفیت صلاح یا فسادپذیری او مؤثر باشد. از همین رو معصومان همواره از دامان های پاک برخاسته و توسّط معلمان الهی تعلیم دیده اند.
د. در میان عوامل پیش گفته آنچه اساسی ترین نقش را در تکوین شخصیت و تعیین ظرفیت های آدمی دارد کنش های اختیاری او و تلاش های مجدّانه او در جهت اطاعت، عبادت و دوری از شرک است. خداوند چنین کسانی را که با علم ازلی خود از پاکترین و فرمان بردارترین انسان ها یافته است ولادتشان را پاک گردانیده، بدن های آنها را بهترین بدن ها قرار داد. آنها را در پشت های مردان با فضیلت و رحم های پاک و نیالوده به کژی ها نگاه داشت و از میان ایشان پیامبران را برانگیخت.1
نتیجه آنکه:
1. در اصل همه ظرفیت ها و قابلیت ها بنیاد الهی دارد.
2. اراده الهی گزاف و بی دلیل نیست. خداوند آنچه شایسته هر موجود است را به او عنایت می کند.
3. الهی بودن بنیاد ظرفیت ها به معنای غیراختیاری بودن یا توسعه و تضییق ناپذیری اختیاری آنها نیست.
4. اساسی ترین نقش را، در بسط ظرفیت ها و شایستگی های انسان، اراده و کُنش اختیاری او دارد.
پی نوشت:
1. ر.ک: بحارالانوار، ج 1، ص 170.
منبع: www.porseman.org





1396@ - موتور جستجوی پرسش و پاسخ امین