طبق آیات و احادیث، در قیامت مردم به خاطر چه اموری مورد سؤال قرار می گیرند؟

1 پیامبر اسلام(ص) فرمود: (إذا کان یوم القیامة و نصب الصّراط علی جهنّم لم یجُز علیه إلاّ من معه جوازٌ فیه ولایة علیّ بن أبی طالب و ذلک قوله تعالی: (وقفوهم إنّهم مسئولون)، [یعنی عن ولایة علیّ بن أبی طالب) (نور الثقلین 4/401)؛ [در روز قیامت وقتی بر جهنم، صراط استوار گردد هیچ کس حق عبور ندارد، مگر این که با او جواز ولایت علی بن ابی طالب باشد و این است معنای آیة (وقفوهم إنّهم مسئولون)؛ یعنی از ولایت علی بن ابی طالب سؤال می شود.]

2 امام رضا(ع) نام مبارک علیّ(ع) را یاد آور شد و از پیامبر(ص) چنین نقل فرمود: (وعزّة ربّی إنّ جمیع أمّتی لموقوفون یوم القیامة و مسؤولون عن ولایته و ذلک قول الله عزوجل: (وقفوهم إنّهم مسئولون)) (همان مدرک)؛ [به عزّت پروردگارم سوگند در روز قیامت همة امّتم نگهداشته می شوند و از ولایت علیّ بن ابی طالب از آنان پرسش می کنند و این معنای آیة (وقفوهم إنّهم مسئوولون) است.]

3 امیر مؤمنان(ع) از پیامبر(ص) نقل می کنند: (أوّل ما یُسأل عنه العبد حبّنا أهل البیت) (همان/402)؛ [نخستین پرسش در قیامت از دوستی اهل بیت است.]

4 پیامبر اکرم(ص) می فرماید: (لا تزل قدم عبد یوم القیامة حتّی یسأل عن أربع: عن عمره فیما أفناه، وشبابه فیما أبلاه، وعن ماله من أین کسبه وفیما أنفقه، وعن حبّنا أهل البیت) (همان مدرک)؛ [در روز قیامت هیچ کس قدم از قدم بر نمی دارد تا به چهار پرسش پاسخ دهد: از عمر او سؤال می شود در چه چیز فانی کرده؛ جوانی را در چه چیز صرف کرده، مالش را از کجا به دست آورده و در کجا خرج کرده و از دوستی اهل بیت(ع)]

5 امیر المؤمنین(ع) می فرماید: (اتّقوا الله فی عباده وبلاده فإنّکم مسؤولون حتی عن البقاع والبهائم) (نور الثقلین 4/402.) از خدا حتی دربارة بندگان و شهرهای او پروا داشته باشید؛ زیرا شما مورد سؤال خواهید بود حتی از شهرها آبادگر بودید یا خرابکار؟ و از چهارپایان با آنها چه کردید؟، اذّیت و آزار یا رفاه و آسایش؟

6 از نعمت‌های پروردگار: (ثم لتسئلنّ یومِئذٍ عن النّعیم) تکاثر/8؛ [در آن روز همة شما از نعمت‌هایی که پروردگار به شما ارزانی داشت سؤال خواهید شد که آیا در راه حق هزینه کردید یا باطل؟ از مجرای حق به دست آوردید یا از راه ستم و زور؟] از غذا و آب زلال و سرد، از طعام‌های گونه گون و از همه مهمتر از نعمت توحید، نبوّت، ولایت و حبّ اهل بیت. در این مورد احادیث فراوانی وارد شده است؛ چنان که امام رضا(ع) در تفسیر (نعیم) می فرماید: نعیم، حبّ و دوستی ما اهل بیت است. خداوند پس از توحید و نبوّت از شما راجع به نعمت دوستی با ما سؤال می کند. اگر کسی محبّ ما اهل بیت باشد حق تعالی او را به نعمت جاودانة بهشت می رساند. سپس افزود: (قال رسول الله(ص) أوّل ما یسئل عنه العبد بعد موته شهادة أن لا إله إلاّ الله و أنّ محمّداً رسول الله و أنّک ولیّ المؤمنین بما جعله الله و جعلته لک. فمن أقرّ بذلک و کان معتقده صار إلی النّعیم الّذی لا زوال له) (نور الثقلین 5/664.)

ابو حنیفه از امام صادق(ع) از تفسیر آیه فوق پرسید. امام صادق(ع) سؤال را به او بازگرداند و فرمود: ای نُعمان! به نظر تو نعیم چیست؟ گفت: طعام و آب سرد است. فرمود: اگر خداوند تو را در روز قیامت در برابر خود نگهدارد تا از هر لقمه ای که خورده و هر جرعه ای که نوشیده ای پاسخ گویی، باید مدّت بسیاری بایستی و پاسخ دهی. عرض کرد پس (نعیم) چیست؟ فرمود: ما اهل بیت هستیم که به واسطه ما به بندگانش نعمت می دهد و به وسیله ما میان بندگان الفت و محبت ایجاد می کند، از آن پس که با یکدیگر اختلاف داشتند. به واسطه ما، خداوند میان دل‌هایشان الفت انداخت و آنان را برادر ساخت، پس از آن که دشمن بودند و به واسطه ما، آنان را به نور اسلام هدایت کرد. این همان نعمت همیشگی است. حق تعالی از بابت حقّ نعمتی که به آنان بخشید، یعنی از پیامبر و عترت او از آنان سؤال می کند (نور الثقلین 5/663.)

بنابراین، همه نعمت‌های مادّی و طبیعی بر اثر نعمت‌های معنوی مانند توحید، نبوّت، ولایت، امامت و حبّ اهل بیت است. پیامبر(ص) و پیشوایان معصوم(ع) واسطه فیض نعمت‌ها به شمار می روند؛ چنان که این مفاد از سراسر زیارت (جامعه کبیره) آشکار است.

7 دعوت پیامبران(ع) نیز از موارد پرسش است. در روز قیامت خداوند به مردم ندا می دهد که رسولان حق را چگونه پاسخ دادید؟ دعوتشان را پذیرفتید و اطاعت کردید یا مخالفت و عصیان ورزیدید؟ پس آن روز راه هر گونه عذر و سخن بر تبه کاران مسدود می شود و از هول عذاب هیچ پرسش و پاسخی ندارند: (ویوم ینادیهم فیقول ماذا أَجِبتُم المُرسلین فعمیت عَلَیهم الأَنباء یومئذٍ فهم لایَتَساءَلوُن) قصص/6566

8 از دختران زنده به گور شده پرسیده می شود که به کدام جرمی کشته شدند: (وإذا الموءُودة سُئِلت باَیِّ ذنبٍ قتلت) تکویر/8 9. فرهنگ برخی از طوایف عرب جاهلی چنین بود که هرگاه به یکی از آنان مژده تولّد دختر داده می شد صورتش از شدت خشم سیاه می گشت و از قبیله خود متواری می شد و با خود می اندیشید که دختر را با خواری و ذلّت نگهداری کند یا او را زنده به گور سازد: (و إذا بشّر أحدُهم بالأُنثی ظَلّ وجهُه مُسودّاً وهُوَ کَظیمٌ یتوری مِن القوم مِن سوءِ ما بُشّر به أُیمسِکه علی هونٍ أم یَدُسُّه فی التّراب) نحل/58 59.

اما اسلام با این فرهنگ غلط شدیداً به مبارزه برخاست و پیامبر اسلام(ص) برای مبارزه با آن نقش اساسی و عمده ایفا فرمود، چنان که به وجود مقدس حضرت فاطمه(ع) بی اندازه احترام می گذاشت، دستش را می بوسید و هنگام رفتن به سفر و هنگام بازگشت به دیدارش می شتافت. امام صادق(ع) می فرماید: (البنات حسنات و البنون نعمة و الحسنات یثاب علیها و النعمة یسئل عنها، و قال: إنّه بشر النّبی(ص) بفاطمة(ع) فنظر فی وجوه أصحابه فرأی الکراهیّة فیهم. فقال مالکم؟ ریحانة أشمّها و رزقها علی الله) (نور الثقلین 3/61)؛ [دختران از قبیل عمل صالح و حسنه به شمار می روند و پسران نعمتند. حسنه و عمل صالح دارای ثواب است، اما نعمت، مورد سؤال قرار می گیرد. سپس فرمود: هنگامی که بشارت تولّد فاطمه(ع) را به پیامبر(ص) دادند به چهره های اصحابش نگریست و چون آثار فرهنگ غلط جاهلی در آنان مشاهده کرد، فرمود این چه حالتی است که در شما می نگرم؟! فاطمه دسته گلی است که او را می بویم و روزی او نیز بر خداست.]

پیامبر و ائمه طاهرین(ع) درباره (وإذا الموءُودة سئلت * بأیّ ذنب قتلت) تأویل‌های دیگری نیز دارند. مانند این که در روز قیامت هر مقتولی که از روی ستم کشته شده باشد دامن قاتل خود را می گیرد و می گوید: پروردگارا! از این قاتل بپرس چرا مرا کشت؛ همچنین از خویشان رسول خدا(ص) پرسیده می شود که مؤمنان صدر اسلام اقربای شما بودند، با ذوی القربی چه کردید؟ و چرا آنان را کشتید؟، همچنین از ستمی که بر بندگان شده سؤال می شود. امام باقر(ع) در تفسیر آیة مزبور فرمود: (من قتل فی مودّتنا) (نور الثقلین 5/514.) درباره آنان که در راه محبت و دوستی ما اهل بیت کشته شدند سؤال خواهد شد.

گفتنی است، مرحوم فیض کاشانی پاسخ و پرسش‌های اخروی را با عنوان (المسائلة والشهداء) نگاشته و احادیث فراوانی دربارة سؤال از قلم، لوح، اسرافیل، جبرئیل، محمد(ص)، علی(ع)، پیشوایان دینی(ع)، دوستان مؤمن، کفّار، اغنیا، فقیر مؤمن، کافر توانگر، کافر تهی دست و پاسخ آنها بیان داشته است (علم الیقین 2/1128.)