خدای متعال رحمتش وسیع و گسترده است، به گونه‌ای که شامل تمام انسانها و تمام موجودات میشود: «وَ رَحْمَتی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْء»؛[1] رحمتم همه چیز را فراگرفته است. اما گروهی از انسانها به جای شکر و سپاس در برابر نعمت‌های الهی با انجام گناهانی که مرتکب می‌شوند، خود را از دایره رحمت خداوند دور می‌کنند. دوری از رحمت حق دارای مراتب است؛ یعنی به شدت گناهی که از انسان سر می‌زند بستگی دارد. هرچه گناه بیشتر و سنگین‌تر باشد، دوری از لطف و رحمت حق بیشتر خواهد بود. البته خداوند راه‌های بسیاری را پیش پای انسان نهاده تا توبه کند و به دامن لطف و رحمت الهی بازگردد، با این وجود برخی انسانها رفتارهایی را پیش رو میگیرند که نتیجهاش محروم شدن از این رحمت گستردۀ الهی است.
از جمله افرادی که از لطف و رحمت حق محروم‌اند عبارت‌اند از:
1. کافران: افرادی که با دیدن آیات روشن الاهی، و روشن شدن حق، باز هم دست از لجاجت بر نمی‌دارند و آیات الهی را انکار می‌کنند، اینان به تصریح قرآن کریم مورد لطف و رحمت خدا قرار نمی‌گیرند: «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ ازْدادُوا کُفْراً لَمْ یَکُنِ اللَّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَ لا لِیَهْدِیَهُمْ سَبیلا»؛[2] کسانی که ایمان آوردند، سپس کافر شدند، باز هم ایمان آوردند، و دیگر بار کافر شدند، سپس بر کفر خود افزودند، خدا هرگز آنها را نخواهد بخشید، و آنها را به راه (راست) هدایت نخواهد کرد.
«إِنَّ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِآیاتِ اللَّهِ لا یَهْدیهِمُ اللَّهُ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلیم»؛[3] به یقین، کسانی که به آیات الهی ایمان نمیآورند، خدا آنها را هدایت نمیکند و برای آنان عذاب دردناکی است.
2. مشرکان: «إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَری إِثْماً عَظیماً»؛[4] خداوند (هرگز) شرک را نمیبخشد! و پایینتر از آن‌را برای هر کس (بخواهد و شایسته بداند) میبخشد. و آن کسی که برای خدا، شریکی قرار دهد، گناه بزرگی مرتکب شده است.
3. منافقان: «وَعَدَ اللَّهُ الْمُنافِقینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْکُفَّارَ نارَ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها هِیَ حَسْبُهُمْ وَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقیم»؛[5] خداوند به مردان و زنان منافق و کفّار، وعده آتش دوزخ داده جاودانه در آن خواهند ماند- همان برای آنها کافی است!- و خدا آنها را از رحمت خود دور ساخته و عذاب همیشگی برای آنها است.
4. مستکبران: «وَ أَمَّا الَّذینَ اسْتَنْکَفُوا وَ اسْتَکْبَرُوا فَیُعَذِّبُهُمْ عَذاباً أَلیماً»؛[6] و آنها را که ابا کردند و تکبّر ورزیدند، مجازات دردناکی خواهد کرد.
5. مرتدان: «کَیْفَ یَهْدِی اللَّهُ قَوْماً کَفَرُوا بَعْدَ إِیمانِهِمْ وَ شَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَ جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ»؛[7] چگونه خداوند جمعیّتی را هدایت می‌کند که بعد از ایمان و گواهی به حقّانیّت رسول و آمدن نشانه‌های روشن برای آنها، کافر شدند؟! و خدا، جمعیّت ستم‌کاران را هدایت نخواهد کرد.
در این آیه سخن از کسانی است که اسلام را پذیرفته و سپس از آن برگشتهاند که در اصطلاح «مرتد» نامیده می‌شوند.
چرا خداوند آنها را هدایت نمیکند؟ دلیل هدایت نکردن مرتد نیز روشن است؛ چرا که آنها پیامبر را با نشانه‌های روشن شناختهاند و به رسالت او گواهی دادهاند، بنابر این در بازگشت و عدول از اسلام در واقع ظالم و ستمگرند و کسی که آگاهانه ظلم و ستم می‌کند لایق هدایت الهی نیست، او زمینههای هدایت را در وجود خود از میان برده است.[8]
6. متکبران: «قیلَ ادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها فَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرینَ»؛[9] به آنان گفته میشود: از درهای جهنّم وارد شوید، جاودانه در آن بمانید چه بد جایگاهی است جایگاه متکبّران.
«... عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ وَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالا لَا یَدْخُلُ الْجَنَّةَ مَنْ فِی قَلْبِهِ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ مِنْ کِبْرٍ».[10] زراره از امام باقر و امام صادق(ع) نقل می‌کند کسی که در قلبش به اندازه ذره‌ای تکبر باشد، وارد بهشت نخواهد شد.
7. ظالمان و ستم‌گران: «إِنَّ الَّذینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمی أَنْفُسِهِمْ قالُوا فیمَ کُنْتُمْ قالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفینَ فِی الْأَرْضِ قالُوا أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فیها فَأُولئِکَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَتْ مَصیراً »؛[11] کسانی که فرشتگان (قبض ارواح)، روح آنها را گرفتند، در حالی‌که به خویشتن ستم کرده بودند، به آنها گفتند: شما در چه حالی بودید؟ (و چرا با اینکه مسلمان بودید، در صفِ کفّار جای داشتید؟!)، گفتند: ما در سرزمین خود، تحت فشار و مستضعف بودیم. آنها [فرشتگان] گفتند: مگر سرزمین خدا، پهناور نبود که مهاجرت کنید؟! آنها (عذری نداشتند، و) جایگاهشان دوزخ است، و سرانجام بدی دارند.
«وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَهُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ لکِنْ یُدْخِلُ مَنْ یَشاءُ فی رَحْمَتِهِ وَ الظَّالِمُونَ ما لَهُمْ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصیر»؛[12] اگر خدا میخواست همه را یک امت کرده بود. ولی او هر کس را که بخواهد به رحمت خویش درآورد، و ستم‌کاران را هیچ دوست و یاوری نیست.
برای آگاهی بیشتر:
محرومان از بهشت، 30778
مراتب لعن و دوری از رحمت خدا، 30936 [1] . اعراف، 156. [2] . نساء، 137. [3] . نحل، 104. [4] . نساء، 48. [5] . توبه، 68. [6] . نساء، 173. [7] . آل عمران، 86. [8] . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 2، ص 648، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1374ش. [9] . زمر، 72. [10] . کلینی، محمد بن یعقوب، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، کافی، ج 2، ص 310، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1407 ق. [11] . نساء، 97. [12] . شوری، 8.
