آیا حیوانات علاوه بر حشر در قیامت، حیات برزخی هم دارند؟

پاسخ این سؤال مثبت است و برای اثبات آن، دو مطلب را باید تبیین کرد:
1. در قیامت همه‌ی حیوانات بلکه همه‌ی موجودات محشور می‌شوند.
2. عالم برزخ، واسطه‌ی بین دنیا و آخرت است، لذا هر موجودی که به آخرت می‌رود، باید از عالم برزخ بگذرد.
در مورد مطلب اول، علامه طباطبایی )ره( با توجه به آیات شریفه‌ی قرآن کریم و مباحث فلسفی صدرالمتألهین، نشان می‌دهند که تمامی موجودات رستاخیز دارند. دلیل عقلی و فلسفی این مسأله، توجه به علت غایی داشتن همه‌ی مخلوقات است و آیاتی از قرآن که خلقت عالم را بر حق و نه بر باطل‌دانسته‌اند، (مثلا آیه‌ی 27 سوره‌ی ص: )و ما خلقنا السماء و الأرض و ما بینهما باطلا( و یا آیه‌ی 8 سوره‌ی روم: )ما خلقنا السماوات و الأرض و ما بینهما إلا بالحق و أجل مسمی()، نیز در واقع اشاره به همین دلیل عقلی دارند.
اما قرآن کریم به همین بیان اجمالی بسنده نکرده و صراحتا حشر تمامی موجودات را مطرح کرده است.
در مورد حشر موجودات زنده، می‌فرماید: )و ما من دابة فی الأرض و لا طائر یطیر بجناحیه إلا أمم أمثالکم ما فرطنا فی الکتاب من شی‌ء ثم إلی ربهم یحشرون( (انعام 38/6: و هیچ جنبنده‌ای در زمین نیست و هیچ پرنده‌ای با دو بال خود پرواز نمی‌کند، مگر آن که آن‌ها [نیز] امت‌هایی مانند شما هستند. ما هیچ چیز را در کتاب [لوح محفوظ] فرو گذار نکردیم، سپس [همه] به سوی پروردگارشان محشور خواهند شد) یا )و إذا الوحوش حشرت( (تکویر 5/81: و هنگامی که حیوانات محشور شوند) و در مورد حشر موجودات غیر جاندار می‌فرماید: )و من أضل ممن یدعوا من دون الله من لا یستجیب له یوم القیامة و هم عن دعائهم غافلون( - )و إذا حشر الناس کانوا لهم أعداء و کانوا بعبادتهم کافرین( (احقاف 5/46: و کیست گمراه‌تر از آن کس، به جای خدا کسی را می‌خواند که تا روز قیامت او را پاسخ نمی‌دهد، از دعای او بی‌خبر است و چون مردم محشور می‌شوند، دشمنان آنان باشند و به عبادتشان انکار ورزند) یا )ذلکم الله ربکم له الملک و الذین تدعون من دونه یا یملکون من قطمیر( - )إن تدعوهم لا یسمعوا دعائکم ولو سمعوا ما استجابوا لکم و یوم القیامة یکفرون بشرککم و لا ینبئک مثل خبیر( (فاطر 13 - 14/35: این است خدا، پروردگار شما و فرمانروایی از آن اوست، کسانی را که جز او می‌خوانید، مالک پوست هسته‌ی خرمایی هم نیستند. اگر آن‌ها را بخوانید، دعای شما را نمی‌شنوند و اگر هم بشنوند، اجابتتان نمی‌کنند و روز قیامت شرک شما را انکار می‌کنند و [هیچ کس] چون [خدای] آگاه، تو را با خبر نمی‌کند) که تعابیری همچون )من لا یستجیب له( و امثال آن، دلالت روشنی دارند که این معبود آنان که در قیامت محشور می‌شود، از سنخ گیاهان و جمادات بوده است. (بحث مفصل درباره‌ی این مسأله، در جلد بعدی خواهد آمد، ان‌شاءالله)
در مورد مطلب دوم، علامه طباطبایی می‌فرمایند: )در فلسفه ثابت شده است که میان عالم جسم و جسمانیات و عالم اسما و صفات خداوندی، دو عالم دیگر وجود دارد: عالم عقل و عالم مثال، و هر موجودی ضرورتا به مبدأ خویش باز می‌گردد.... از دیگر مطالب اثبات شده آن که عالم مثال همچون برزخی است میان عقل مجرد و موجودات مادی.( (انسان از آغاز تا انجام، ص 77)
ایشان معتقدند که به خصوص آیه‌ی 38 سوره‌ی انعام، که در بالا ذکر شد، دلالت بر این دارد که تأسیس اجتماعاتی که در بین تمامی انواع حیوانات دیده می‌شود، تنها به منظور رسیدن نتایج طبیعی و غیر اختیاری، مانند تغذیه، نمو و تولید مثل که تنها محدود به حیات دنیاست، نمی‌باشد، بلکه این اجتماعات برای این تأسیس شده است تا هر نوعی از حیوانات، مانند آدمیان به قدر شعور و اراده‌ای که دارند، به سوی هدف‌های نوعیه‌ای که دامنه‌اش تا بیرون از این محدوده؛ یعنی عوالم پس از مرگ هم کشیده شده است، رهسپار و در نتیجه آماده زندگی دیگری شوند. (ترجمه‌ی تفسیر المیزان، ج 7، ص 111؛ ذیل آیه‌ی 38 سوره‌ی انعام)
)لازم به ذکر است که بسیاری از عرفا و حکمای اسلامی - مانند ابن‌عربی (ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، باب 373) و ملاصدرا (ملاصدرا، الأسفار الأربعة، ج 9، ص 248 به بعد) - نیز به زندگی برزخی سایر موجودات، همچون حیوانات و گیاهان اشاره کرده‌اند.(