نحوه حشر در قیامت به چه صورت است؟

براساس آیات قرآنی، مسئله معاد، کلی و عمومی بوده و تمام موجودات - از جمله انسان به سوی خداوند متعال بازخواهند گشت روم (30 )، آیه 11 ؛ عنکبوت (29 )، آیه 19 و 20 ؛ یونس (10 )، آیه 34 ؛ انشقاق (84 )، آیات 6 12 . . اما چگونگی معاد، براساس آیات و روایات، هم جسمانی است و هم روحانی ؛ یعنی، هم جسم انسان و هم روح آدمی به سوی خدا باز گشته و در محضر او، حاضر خواهد شد . از این رو، پس از مرگ نه جسم آدمی معدوم می‌شود و نه روح او .
براساس آیات قرآن، انسان در مقام یک موجود و قطعه‌ای از هستی، هیچ‌گاه معدوم نمی‌شود ؛ بلکه متحوّل و دگرگون می‌شود و براساس حرکتی که از آغاز پیدایش داشته، نتیجه آن را می‌بیند .
در یکی از آیات می‌فرماید: (أَوَ لَمْ یَرَ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ نُطْفَةٍ فَإِذا هُوَ خَصِیمٌ مُبِینٌ * وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلاً وَ نَسِیَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ * قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ * الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً فَإِذا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ * أَوَ لَیْسَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِقادِرٍ عَلی‌ أَنْ یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلی‌ وَ هُوَ الْخَلاَّقُ الْعَلِیمُ * إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ )؛ یس (36 )، آیات 77 - 82 . ؛ (مگر آدمی ندانسته است که ما او را از نطفه‌ای آفریده‌ایم . پس به ناگاه وی ستیزه‌جویی آشکار شده است و برای ما مثلی آورد و آفرینش خود را فراموش کرد، گفت: چه کسی این استخوان‌ها را - که چنین پوسیده است زندگی می‌بخشد؟ بگو: همان کسی که نخستین بار آن را پدید آورد و او است که به هرگونه آفرینشی دانا است . همو که برایتان در درخت سبز فام اخگر که از آن (-( چون نیازتان افتد )-)آتش می‌افروزید . آیا کسی که آسمان‌ها و زمین را آفریده، توانا نیست که (-( باز)-) مانند آنها را بیافریند؟ آری او است آفریننده دانا ؛ چون به چیزی اراده فرماید، کارش این بس که می‌گوید: باش، پس (-( بی‌درنگ )-)موجود می‌شود) .
این آیات، به روشنی حکایت دارد که جسم انسان نیز معاد خواهد داشت . از این رو در پاسخ به کسانی که منکر معاد بوده و با لحن انکار و استبعاد می‌گویند: چه کسی به استخوان‌های پوسیده حیات می‌بخشد و آن را در قیامت زنده می‌کند ؛ می‌فرماید: آنکه استخوان‌ها را به وجود آورده و به آنها حیات داده است، استخوان‌های پوسیده را نیز زنده می‌کند حج (22 )، آیه 5 و 6 ؛ ق (50 )، آیات 9 - 11 . .
البته روح و جسمی که در قیامت در محضر الهی حاضر خواهند گشت، روح و جسم تحوّل یافته و متکامل شده‌اند ؛ نه همین روح و جسمی که در این دنیا بوده‌اند .
توضیح آنکه انسان، یکی از سرفصل‌های حرکت خود را در مسیر حرکت و سیر عام خود، با مرگ آغاز می‌کند . در این مرحله - که در ظاهر جدایی میان جسم و روح پیش می‌آید روح با قبض و اخذ الهی توسط مَلَک یا مَلَک‌ها، قبض شده، در نظام دیگری - که مخصوص به روح است وارد می‌گردد . در آن نظام و عالم باقی و براساس مسیر انتخابی خود در دنیا، به سیر و حرکت خویش ادامه می‌دهد . بدن هم در این نظام، باقی بوده و در شرایط دیگر، وارد مسیر جدیدی می‌شود و با تحوّل و تبدّل خاصی، به حرکت خود ادامه می‌دهد ؛ انسان اگر بخواهد در سیر خود به سوی خدا و لقای حضرت حق، به عوالم دیگر وارد شود و آن مراحل را طی کند ؛ باید هم (روح) او متحول گشته و خصوصیات جدیدی را کسب کند و یک سلسله رنگ‌ها و معیارها را از دست دهد و تکامل یابد تا متناسب با آن عوالم و موازین آنها شود و هم (جسم) او با حرکت و تحوّل خود، خصوصیات و آثار عالم مادی را رها ساخته، با کسب یک سلسله از احکام و قوانین عالم بالا، با آنها متناسب گردد .
از این رو، مرگ و انقطاع از دنیا، خود یک مرحله و تحول و یک نوع حرکت و تبدّل و پشت سر گذاشتن یکی از عوالم در برگشت به سوی حضرت حق و لقای او است و برای ورود به مرحله و مراتب بعدی نظام‌ها و عوالم دیگر ضروری و بایسته است .
در بعضی از روایات درباره اوصاف، احکام و آثار عوالم دیگر آمده است که انسان در بهشت پیر نمی‌شود، مریض نمی‌گردد، غذایش غیر از غذای اینجا است و مشیتش غیر از مشیت این دنیایی است . براساس بعضی از آیات، انسان در جهنم می‌سوزد ؛ ولی خاکستر نمی‌شود . بدن باید چگونه باشد که بسوزد ولی خاکستر نشود؟ این گونه آیات و روایات به روشنی حاکی از این سنت الهی است که هم روح و هم جسم، باید متحوّل و متکامل شوند تا قابلیت احکام و آثار آن عوالم را بیابند .
(منِ) آنجا همان (منِ) اینجا است ؛ ولی این (منِ) تکامل یافته و متحوّل شده و قابلیت ورود به عالم قیامت را پیدا کرده است . (من) عوض نمی‌شود و همان است که بود ؛ ولی این (من) منازل و مراحلی را طی کرده، نواقصی را پاک نموده، احکام این عالم را از دست داده و آماده ورود به عالم قیامت گشته است .
به هر حال، این تحولات در سیر حرکت انسان‌ها به سوی خداوند، براساس سنت و قانون الهی در نظام هستی لازم و بایسته است. این واقعیت تکوینی است که آیات قرآن نیز بر آن مهر تأیید گذاشته است: (أَ فَعَیِینا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ )؛ ق (50 )، آیه 15 . ؛ (مگر از آفرینش نخستین (-( خود )-)به تنگ آمدیم؟ (-( نه‌)-) بلکه آنها از خلق جدید در شبهه‌اند) .
خداوند متعال در این آیه می‌فرماید: آیا شما (-( منکران معاد)-) فکر می‌کنید همان یک بار خاک به صورت بدن انسان درآمد، و دیگر عاجز شدیم؟! اینها که این شبهه را مطرح می‌کنند، نمی‌دانند که مرتّب در حال آفرینش هستیم و جسم و روح را که مفارق از بدن است، به سوی خلق جدید در حرکت می‌بریم . اینها دایم در حال خلق جدیدند ؛ ولی خودشان خبر ندارند .
بنا بر آنچه گفته شد پس از مرگ، روح وارد عالم برزخی شده، حرکت خود را در مسیری که در دنیا انتخاب کرده، ادامه می‌دهد و با تحوّلات و تبدلاتی که در این حرکت دارد، کامل‌تر شده، متناسب با احکام و آثار عوالم بالاتر می‌گردد ؛ این حرکت و تحول برای روح و جسم، بایسته و ضروری است . پس از آنکه روح و بدن، مراتب، مراحل و منازل لازم را برای سنخیت یافتن با عوالم بالا طی کردند ؛ به هم می‌پیوندند و وارد عالمی می‌شوند که باید وارد شوند نگا: محمد شجاعی، بازگشت به هستی، صص 114 - 130 .