مراد از حشر حیوانات در آیه: (و اذا اَلْوُحُوشُ حُشِرَتْ) چیست؟ آیا حیوانات نیز حشر و سؤال و جواب دارند؟

حشر در لغت و اصطلاح: حشر در لغت به معنای جمع کردن و در اصطلاح، به معنای جمع آوری نمودن خلایق در قیامت توسط خداوند متعال،- جهت محاسبه و سؤال و جواب از آنان- است. رستاخیز حیوانات: در این مسئله به طور کلی دو نظر مطرح گردیده است. 1. آن که رستاخیز برای حیوانات نیست و حشر هر حیوانی مرگ آن است؛ زیرا که حیوانات مکلّف نیستند. در حالی که حساب و سؤال و جواب مخصوص مکلّفان است. 2. در مقابل، عده‏ای قایل اند برای حیوانات نیز همانند انسان‏ها رستاخیز است و در قیامت محشور می‏شوند، چون همه‏ی حیوانات صاحب شعورند و نسبت به درک و شعورشان مورد بازخواست قرار می‏گیرند. شعور و علم حیوانات: علاوه بر آیات و روایات زیادی که دلالت بر شعور و علم حیوانات می‏کنند، تجارب و علم روز انسانی نیز مؤید این ادعاست. از جمله‏ی آیات می‏توان به داستان فرار کردن مورچگان از برابر لشگر سلیمان و داستان آمدن هُدهُد به منطقه‏ی "سبا در یمن" و آوردن خبرهای هیجان ‏انگیز برای سلیمان و شرکت پرندگان در مانور حضرت سلیمان و... که دلالت بر شعوری بالاتر از غریزه برای حیوانات دارد. همچنین روایاتی که برای بعضی حیوانات، مقاماتی را بیان می‏کنند، دلالت بر شعور و درک حیوانات دارد و گرنه اعطای مقام و منزلت، معنا و مفهومی نخواهد داشت. مانند روایتی از امام سجاد (ع) که فرمود: «شتری که هفت سال در صحرای عرفه باشد، از حیوانات بهشتی است». از حیث تجربی و علمی مشاهده می‏کنیم که عموم حیوانات به سود و زیان خود آگاهند، و دوست و دشمن خویش را می‏شناسند و از خطر می‏گریزند و به منافع خود رو می‏آوردند و یا تعلیم پذیری و مستعد بودن برای انجام مأموریت‏های گوناگون، همه حکایت از شعور و درکی بالاتر از غریزه بر حیوانات می‏کند. بنابراین، همان گونه که درک و شعور، ملاک حشر و بازگشت انسان به سوی خداست، ملاک حشر و بازگشت حیوانات هم می‏باشد. قایلین به حشر حیوانات به آیه ی شریفه‏ی «وإذا الوُحوشُ حُشِرَتْ» تمسک کرده‏اند و گفته‏اند: مراد از آن، جمع شدن حیوانات در روز قیامت است. این قول تقویت می‏گردد به آیه ی شریفه‏ای که می‏گوید: «هیچ جنبنده‏ای در زمین نیست و نه هیچ پرنده‏ای که با دو بال خود پرواز می‏کند، مگر این که آنها هم اُمَّت هایی چون شمایند. ما در این کتاب، هیچ چیز را فروگذار نکردیم، سپس همگی به سوی پروردگارشان محشور می‏گردند». این آیه حیوانات را به انسان تشبیه می‏کند ، «اُمَمٌ أمْثالُکُمْ»، و با توجه به ادامه ی آیه: «ثمَّ الی ربهم یُحشَرون» که دلالت دارد بر این که آنها (حیوانات) بسان انسان‏ها می‏میرند و پس از مرگ، دگر باره برانگیخته می‏شوند و به سوی پروردگارشان محشور خواهند شد. این معنا مورد تأیید روایات اسلامی نیز قرار گرفته است. از جمله در روایتی از طرق اهل تسنن از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است که در تفسیر این آیه فرمود: «خداوند تمام این جنبندگان را در روز قیامت بر می‏انگیزاند و قصاص بعضی را از بعضی می‏گیرد، حتی قصاص حیوانی که شاخ نداشته و دیگری بی جهت به او شاخ زده است از او خواهد گرفت».