انسان‌‌های آرمان‌خواه و اصولگرا، همیشه نسبت به انحراف از مسیر حق حساس هستند و کجرویها را برنمی‌تابند. در این میان، انحرافات حاکمان به دلیل تأثیرگذاری وسیع و غیرقابل انکار آن بر جامعه، بیشتر، گروه اصولگرا را به فعالیت‌های بازدارنده وا می‌دارد. حرکت‌‌های آشکار و نهان امامان شیعه(ع) نیز از همین دیدگاه، قابل تفسیر است.
یکی از اهداف امام حسین(ع) از قیام، ایجاد اصلاحات اساسی در پندارها، گفتارها و رفتارهای نادرست بود؛ چراکه دستگاه اموی، آموزه‌های دینی را تحریف کرده، برداشت‌های شخصی را جایگزین دینِ نبوی و علوی نموده و جامعه را دچار نفاق، دنیا زدگی و فساد کرده بود.
به همین خاطر امام حسین(ع)فرمودند: (قیام من نه برای خوش‌گذرانی، فساد و ستم است؛ بلکه تنها برای اصلاح[1] امت جدّم و نیز امر به معروف و نهی از منکر است؛ که این، روش پیامبر و علی(ع) می‌باشد.)[2]
حضرت مهدی(عج) نیز پس از ظهور، دست به اصلاح کج‌‌اندیشی‌‌ها و کجرویها خواهند زد و بدعت‌ها، خود‌خواهی‌‌ها، فسادها، نفاق‌ها و قرائت‌های خودخوانده از دین را مورد اصلاح قرار خواهند گرفت. چنانچه رسول گرامی اسلام(ص) فرمودند: (هرگاه خداوند اراده فرماید که اسلام را عزیز نماید، پشت هر جبار کینه توز را بشکند؛ زیرا او بر هر کاری تواناست و امت را بعد از فسادش اصلاح می‌کند.)
اصلاح مفاسد، ابتدا به صورت مسالت‌‌آمیز و با کار فرهنگی انجام میگیرد؛ اما در صورت عدم موفقیت، به مبارزه رو در رو نیاز دارد. با این بیان، مناسب است برخی از گونه‌های اقدامات اصلاحی را در دو نهضت امام حسین و امام مهدی(ع) بر شماریم:
الف) گونه‌های اصلاح‌گری حسینی
1. اصلاح باطل‌گرایی
در جایی که ناراستی و فسادهای گوناگون، نه تنها ناپسند نیست، که به اندازه‌ای سریان یافته است که حتی یادی از حق نمیشود، جای دارد که حق‌گرایان و حق‌طلبان، تمام داشته‌های خود را برای احیای حق، فدا کنند. به همین جهت، امام حسین(ع) در بیان علت قیام خود، می‌فرمایند: (آیا نمی‌بینید که به حق عمل نمیشود و از باطل نهی نمی‌گردد؟)[3]
2. اصلاح تبعیض و بی‌عدالتی‌ها[4]
عدالت‌خواهی، بانگی است که از سرشت تمامی انسان‌ها، بلند می‌شود و هیچ‌گاه به خاموشی نگراییده است. تا زمانی که ندای مظلومان در دادخواهی و عدالت‌طلبی بلند است، جای سکوت برای هیچ انسان آزاده‌ای نیست.
3. اصلاح جامعه
از وظایف مهم رهبران جامعه، تربیت، هدایت و ارشاد مردم است. هنگامی که موتورِ حرکتِ جامعه، بر اثر انواع فسادها و بی‌عدالتی‌ها خاموش گشته، بپاخاستن برای اصلاح آن، یک تکلیف الهی است. بر همین اساس، سید شهیدان(ع) فرمود: (...برای اصلاح در امت جدم قیام نموده‌ام).[5]
4. اصلاح و پاک‌سازی حکومت از حاکمان ستمگر
امام حسین(ع) حکومت زمان خود را ظالم می‌دانست و می‌فرمود: (...من مرگِ در راه خدا را جز سعادت، و زندگی همراه ستمگران را چیزی جز هلاکت و شقاوت نمی‌دانم.)[6]
سرانجام گفتار و رفتار امام حسین(ع) باعث شد مردمی که غرق در فساد بودند، بیدار و هوشیار شوند و نسبت به عملکرد بنی‌امیه در حوزه دین و فرهنگ، اعتراض نمایند و حاکمیت آنها را بر اندازند.
ب) گونه‌های اصلاح‌گری مهدوی
1. اصلاح اخلاق مردم
یکی از مهمترین وظایف و اهداف اولیای الهی، رشد و تکامل انسان‌هاست؛ چنانچه پیامبر خدا(ص) در این‌باره فرموده‌اند: (من برای رشد و به کمال رساندنِ مکارم اخلاق مبعوث شدم.)
امام مهدی(عج) نیز با وجود آن‌که در غیبت به سر می‌برد، اما این وظیفه را ترک نکرده است. دعا یکی از ابزارهایی است که ایشان، به وسیله آن، مردم را به سوی رشد اخلاقی سوق می‌دهند. شایسته است این نکته را یادآوری کنیم که برخی از ادعیه، بیشتر برای اصلاح اخلاقِ فردی و برخی دیگر برای اصلاح اخلاقِ اجتماعی است.
از جمله ادعیه‌ای که از امام زمان(عج) در قالب توقیعات وارد شده است، می‌توان به این موارد اشاره نمود:
الف) دعای افتتاح: این دعا توسط محمد بن عثمان بن سعید عمری- نائب خاص امام زمان(عج)- گزارش شده است و خواندن آن در شب‌های ماه مبارک رمضان که ماه خودسازی است بسیار سفارش شده است.
ب) دعای سمات: این دعا در قالب توقیع برای نایب خاص امام، عثمان بن سعید عمری نگاشته شده است و قرائت آن در عصرهای جمعه، مؤکد است.
ج) دعای "اللهم ارزقنا توفیق الطاعه...": این دعا از ادعیه بسیار ارزشمند است و به خواندن و عمل به آن، اهمیت زیادی داده شده است.
د) زیارت ناحیه مقدسه: این زیارت، غم‌نامه امام زمان برای امام حسین(ع) در روز عاشوراست.
2. اصلاح جامعه از فساد و مُفسد
یکی از وظایف امام، اصلاح جامعه فاسد است که گاهی به وسیله اصلاح درونیِ افرادِ جامعه صورت میگیرد هم‌چنان که در مورد قبل، بیان شد و گاه به صورت برخورد عملی و جرّاحی غدد فسادانگیز جامعه؛ و این، همان کاری است که امام حسین(ع) انجام داد.
3. اصلاح برداشت‌ها و قرائت‌های نادرست از دین
تا زمان ظهور، به قدری دین، دچار بدعت و تحریف و قرائت‌های خودخوانده از متون دینی خواهد شد که با وجود آن‌که امام زمان(عج) اسلام ناب را ارائه خواهد کرد، مردم، آن را جدید می‌بینند!
4. اصلاح رابطه مردم با خود، دیگران و خدا
امام علی(ع) در حدیثی فرمودند: (سه چیز است که سومی ندارد: اگر کسی تمام فکر و توجهش به آخرت باشد، خدا دنیای او را به عهده میگیرد و حل می‌کند؛ اگر کسی درون خودش را اصلاح کند، خدا ظاهرش را اصلاح می‌نماید؛ و اگر کسی رابطه خود با خدایش را اصلاح نماید، حضرت حق، رابطه او و مردم را اصلاح می نماید.)[7]
امام عصر(عج) زمینه اصلاح هر سه این روابط را فراهم می‌کند و همت مردم را در اصلاح آخرت و اصلاح رابطه خود با دیگران قرار می‌دهد.
5. اصلاح و رفع امتیازات ویژه و رانت‌خواری
"امتیاز ویژه" عنوانی است که احتمال سوء استفاده از آن، بسیار زیاد است و به همین خاطر، گاهی آن را معادل رانت‌خواری یا ویژهخواری می‌دانند. این موضوع، زمانی اتفاق می‌افتد که افراد نزدیک حاکمیت، بدون داشتن استحقاق، امتیازاتی را برای خود قائل شوند.
یکی از برنامههای امام زمان(عج) در راستای بسط عدالت، رفع امتیازات ویژه است؛ چنانچه امام باقر(ع) فرمودند: (وقتی امام عصر(عج) ظهور نماید، ویژهخواری را از بین خواهند برد.)[8]
6. اصلاح سیستم حکومتی از کارگزاران ناصالح
بیشترین نارضایتی از دولت‌ها به خاطر برخورد و عملکرد نادرست کارگزاران فاسد است. حتی اگر حاکمیت، مشروعیت داشته باشد و حاکمان، صالح باشند، کارگزاران ناصالح سبب نارضایتی مردم خواهند شد؛ به همین جهت، یکی از برنامههای امام زمان(عج) برکناری این‌گونه افراد است. امام علی(ع) نیز در این باره فرموده‌اند: (بدانید وقتی قائم بیاید ... حاکمان ستمگر (و ناصالح) را بر کنار می‌کند...)[9]
پی‌نوشت‌ها:
1- اصلاح یعنی ایجاد خیر و نیکی؛ اصل آن صلح است و صلح چیزی است که خلاف فساد باشد و می‌تواند در درون فکر و یا عمل باشد؛ البته بیشترِ کاربرد آن در عمل و رفتار است. (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 6، ص 265)
2- بحارالانوار، ج 44، ص 329.
3- الاترون ان الحق لایعمل به وان الباطل لایتناهی عنه). (بحارالانوار، ج 44، ص 381)
4- ارشاد شیخ مفید، ص 204.
5- انی خرجت لطلب الاصلاح فی امت جدی). (بحارالانوار، ج 44، ص 329)
6- انی لا اری الموت الاسعادة الحیاة و مع الظالمین الابرما). (تحف العقول، ص 249)
7- بحارالانوار، ج 68، ص 364.
8- فصلنامه انتظار، شماره 13، ص274 ، به نقل از بحارالانوار، ج52 ، ص 309.
9- بحارالانوار، ج 51، ص 120.
