شرح پرسش: در جواب کسانی که می گویند با گناه کردن و زیاد کردن فساد در جامعه، ظهور امام زمان علیه السلام را نزدیک کنیم! چه بگوییم؟ پاسخ: این تفکر ناشی از عدم شناخت مسئولیت انسانی و دینی و برداشت غلط از موضوع ظهور است؛ زیرا: اولاً؛ هیچ یک از تکالیف شرعی مانند نماز، روزه، حج، امر به معروف، مبارزه با فساد و... مشروط به چنین شرطی نیست؛ یعنی، تکلیف نماز و یا نهی از منکر تکالیفی مطلق هستند و عمل به آنها الزامی است؛ چه موجب تسریع در ظهور شود یا تأخیر آن. ثانیاً؛ آیا معقول است که ما در سراسر عمر خود که چه بسا به ظهور منجر نگردد، دست روی دست بگذاریم و همه آیات و روایات را به کناری بگذاریم؛ به این بهانه که ما می‌خواهیم در ظهور تعجیل گردد! آیا این عذری خداپسندانه است؟! ثالثاً؛ در احادیثی که وظایف منتظران مشخص شده، همه جا سخن از تقوا، ورع، عفاف، دوری از گناه و قرب به خداوند است. چنان که امام صادق علیه السلام می ‌فرمایند: (هر کس خشنود می ‌شود که از اصحاب قائم باشد، پس باید منتظر باشد و به ورع و اخلاق نیکو عمل کند، در حالی که منتظر است. اگر چنین شخصی، پیش از ظهور بمیرد، اجر او مانند کسی است که زمان ظهور را درک کرده است. پس (در جهت نیکی‌ ها) بکوشید و منتظر باشد. (این انتظار)، گوارا باد بر شما ای گروه رحمت شده). 1 علمای ما درباره وظایف و تکالیف منتظران در زمان غیبت، کتاب‌های مستقلی نوشته یا فصل ‌های از کتاب خود را بدان اختصاص داده ‌اند (مانند نجم الثاقب، مکیال المکارم و...). در این کتاب‌ ها و مشابه آنها - که تنها براساس روایات معصومین علیهم السلام نوشته شده - هیچ گاه پر کردن جهان از فساد و تباهی به عنوان وظیفه منتظران در زمان غیبت، یاد نشده است. از همه اینها گذشته، ما باید موضع و موقعیت خود را در زمینه قیام امام مهدی علیه السلام مشخص کنیم. بدیهی است اگر ما به گسترش فساد کمک کنیم، از کسانی خواهیم بود که انقلاب حضرت مهدی علیه السلام، برای درهم کوبیدن و حذف آنان صورت می ‌گیرد!! اگر در صدد اصلاح جامعه باشیم، از کسانی خواهیم بود که در زمره اصحاب فداکار عضویت خواهند داشت. بنابراین به فرض این که با ساکت بودن و به نظاره نشستن و یا کمک کردن به توسعه فساد، ظهور حضرت را پیش بیندازیم، وضع خود را به طور قطع به خطر انداخته‌ ایم. مگر نه این است که حضرت بقیة الله برای کوتاه کردن دست فاسدان و برچیدن بساط محرمات الهی و فسادگری و اصلاح انسان‌ها و جوامع، قیام می‌ کند. پس چگونه می ‌توانیم از قیام آن بزرگوار بهره‌مند شویم. گفتنی است که بیان وضعیت فساد آلود و معصیت بار جهان در آخرالزمان، هم هشدار به جوامع انسانی است و هم علامتی خبر دهنده از نزدیکی قیام و ظهور امام زمان علیه السلام می ‌باشد. این هشدارها و پیش‌گویی ‌ها وظیفه ما را سنگین می‌ کند و ما را نسبت به عواقب شوم فساد و تباهی آگاه می ‌سازد. محمد بن مسلم می‌ گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! قائم شما چه وقت ظهور خواهد کرد؟ حضرت فرمودند: (هنگامی که مردان خود را شبیه زنان کنند و زنان، شبیه مردان شوند، آن گاه مردان به مردان اکتفا کنند و زنان به زنان!!). 2 استاد شهید مطهری رحمت الله علیه در این زمینه می ‌نویسد: (برداشت قشری از مردم درباره مهدویت و قیام انقلاب مهدی موعود علیه السلام، این است که صرفاً ماهیت انفجاری دارد؛ فقط و فقط از گسترش و اشاعه و رواج ظلم‌ها، تبعیض‌ ها، اختناق‌ ها، حق کشی‌ ها و تباهی ناشی می‌ شود؛ نوعی سامان یافتن است که معلول پریشانی ‌ها است. آن گاه که صلاح به نقطه صفر برسد، حق و حقیقت، هیچ طرفداری نداشته باشد، باطل یکه تاز میدان گردد، جز نیروی باطل نیرویی حکومت نکند و فرد صالحی در جهان یافت نشود، این انفجار رخ می ‌دهد و دست غیب برای نجات حقیقت از آستین بیرون می‌ آید. از این رو هر اصلاحی محکوم است؛ زیرا هر اصلاح، یک نقطه روشن است و تا در صحنه اجتماع، نقطه روشنی است، دست غیب ظاهر نمی‌ شود؛ به عکس هر گناه، هر فساد، ظلم، تبعیض، حق کشی و هر پلیدی به حکم این که مقدمه اصلاح کلی است و انفجار را قریب ‌الوقوع می‌ کند و رواست، و هدف‌ ها، وسیله ‌های نامشروع را مشروع می ‌کنند! پس بهترین کمک به تسریع در ظهور، ترویج و اشاعه فساد است! اینجاست که گناه، هم فال است و هم تماشا، هم لذت و کام جویی است و هم کمک به انقلاب مقدس نهایی. این گروه به طور طبیعی به مصلحان، مجاهدان، آمران به معروف و ناهیان از منکر، با نوعی بغض و عداوت می‌نگرند، زیرا آنان را از تأخیراندازان ظهور و قیام مهدی موعود می‌ شمارند. در حالی که آیات قرآن کریم در جهت عکس برداشت بالا است؛ ظهور مهدی موعود، حلقه‌ای از حلقات مبارزه اهل حق و باطل است که به پیروزی نهایی اهل حق منتهی می ‌شود. سهیم بودن یک فرد در این سعادت، موقوف به این است که آن فرد اهل ایمان و عمل صالح باشد. ظهور مهدی موعود علیه السلام، تحقق بخش وعده ‌ای است که خداوند متعال از قدیم‌ترین زمان‌ها در کتاب‌های آسمانی به صالحان و متقیان داده است که زمین از آن آنان است و پایان تنها به متقیان تعلق دارد). 3 ایشان در فراز دیگری می‌ نویسد: (حدیث معروف که می‌ فرماید: (یملاء اللَّه به الارض قسطاً و عدلاً بعد ما ملئت ظلماً و جوراً)؛ 4 نیز شاهد مدعای ما است، نه بر مدعای آن گروه. در این حدیث نیز تکیه روی ظلم شده است و سخن از گروه ظالم است که مستلزم وجود گروه مظلوم است و می‌ رساند که قیام امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف برای حمایت از مظلومانی است که استحقاق حمایت دارند... . شیخ صدوق روایتی از امام صادق علیه السلام نقل می‌ کند مبنی بر این که این امر تحقق نمی‌ پذیرد مگر این که هر یک از شقی و سعید، به نهایت کار خود برسد. پس سخن در این است که گروه سعدا و گروه اشقیا، هر کدام به نهایت کار خود برسند. در روایات اسلامی، سخن از گروهی زبده است که به محض ظهور امام زمان علیه السلام به آن حضرت ملحق می ‌شوند. بدیهی است که این گروه ابتدا به ساکن خلق نمی‌ شوند. معلوم می‌ شود در عین اشاعه و رواج ظلم و فساد زمینه‌ هایی عالی وجود دارد که چنین گروه زبده ‌ای را پرورش می‌ دهد. این خود می ‌رساند نه تنها حق و حقیقت به صفر نرسیده است؛ بلکه اگر به فرض اصل حق از نظر کمیت، قابل توجه نباشد، از نظر کیفیت، ارزنده‌ترینِ اهل ایمانند و در ردیف یاران سیدالشهداء علیه السلام). 5 پی نوشتها: 1. بحارالانوار، ج 52، ص 140 2. کمال الدین، ج 1، ص 331 3. قیام و انقلاب مهدی موعود علیه السلام، ص 56-54 4. الستجاد من الارشاد (المجموعه)، علامه حسن بن مطهر الحلی، ص 263 5. قیام و انقلاب مهدی موعود علیه السلام، ص 56 و 57
شرح پرسش:
در جواب کسانی که می گویند با گناه کردن و زیاد کردن فساد در جامعه، ظهور امام زمان علیه السلام را نزدیک کنیم! چه بگوییم؟
پاسخ:
این تفکر ناشی از عدم شناخت مسئولیت انسانی و دینی و برداشت غلط از موضوع ظهور است؛ زیرا:
اولاً؛ هیچ یک از تکالیف شرعی مانند نماز، روزه، حج، امر به معروف، مبارزه با فساد و... مشروط به چنین شرطی نیست؛ یعنی، تکلیف نماز و یا نهی از منکر تکالیفی مطلق هستند و عمل به آنها الزامی است؛ چه موجب تسریع در ظهور شود یا تأخیر آن.
ثانیاً؛ آیا معقول است که ما در سراسر عمر خود که چه بسا به ظهور منجر نگردد، دست روی دست بگذاریم و همه آیات و روایات را به کناری بگذاریم؛ به این بهانه که ما میخواهیم در ظهور تعجیل گردد! آیا این عذری خداپسندانه است؟!
ثالثاً؛ در احادیثی که وظایف منتظران مشخص شده، همه جا سخن از تقوا، ورع، عفاف، دوری از گناه و قرب به خداوند است. چنان که امام صادق علیه السلام می فرمایند: (هر کس خشنود می شود که از اصحاب قائم باشد، پس باید منتظر باشد و به ورع و اخلاق نیکو عمل کند، در حالی که منتظر است. اگر چنین شخصی، پیش از ظهور بمیرد، اجر او مانند کسی است که زمان ظهور را درک کرده است. پس (در جهت نیکی ها) بکوشید و منتظر باشد. (این انتظار)، گوارا باد بر شما ای گروه رحمت شده). 1
علمای ما درباره وظایف و تکالیف منتظران در زمان غیبت، کتابهای مستقلی نوشته یا فصل های از کتاب خود را بدان اختصاص داده اند (مانند نجم الثاقب، مکیال المکارم و...).
در این کتاب ها و مشابه آنها - که تنها براساس روایات معصومین علیهم السلام نوشته شده - هیچ گاه پر کردن جهان از فساد و تباهی به عنوان وظیفه منتظران در زمان غیبت، یاد نشده است.
از همه اینها گذشته، ما باید موضع و موقعیت خود را در زمینه قیام امام مهدی علیه السلام مشخص کنیم. بدیهی است اگر ما به گسترش فساد کمک کنیم، از کسانی خواهیم بود که انقلاب حضرت مهدی علیه السلام، برای درهم کوبیدن و حذف آنان صورت می گیرد!! اگر در صدد اصلاح جامعه باشیم، از کسانی خواهیم بود که در زمره اصحاب فداکار عضویت خواهند داشت. بنابراین به فرض این که با ساکت بودن و به نظاره نشستن و یا کمک کردن به توسعه فساد، ظهور حضرت را پیش بیندازیم، وضع خود را به طور قطع به خطر انداخته ایم. مگر نه این است که حضرت بقیة الله برای کوتاه کردن دست فاسدان و برچیدن بساط محرمات الهی و فسادگری و اصلاح انسانها و جوامع، قیام می کند. پس چگونه می توانیم از قیام آن بزرگوار بهرهمند شویم.
گفتنی است که بیان وضعیت فساد آلود و معصیت بار جهان در آخرالزمان، هم هشدار به جوامع انسانی است و هم علامتی خبر دهنده از نزدیکی قیام و ظهور امام زمان علیه السلام می باشد. این هشدارها و پیشگویی ها وظیفه ما را سنگین می کند و ما را نسبت به عواقب شوم فساد و تباهی آگاه می سازد.
محمد بن مسلم می گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! قائم شما چه وقت ظهور خواهد کرد؟ حضرت فرمودند: (هنگامی که مردان خود را شبیه زنان کنند و زنان، شبیه مردان شوند، آن گاه مردان به مردان اکتفا کنند و زنان به زنان!!). 2
استاد شهید مطهری رحمت الله علیه در این زمینه می نویسد:
(برداشت قشری از مردم درباره مهدویت و قیام انقلاب مهدی موعود علیه السلام، این است که صرفاً ماهیت انفجاری دارد؛ فقط و فقط از گسترش و اشاعه و رواج ظلمها، تبعیض ها، اختناق ها، حق کشی ها و تباهی ناشی می شود؛ نوعی سامان یافتن است که معلول پریشانی ها است. آن گاه که صلاح به نقطه صفر برسد، حق و حقیقت، هیچ طرفداری نداشته باشد، باطل یکه تاز میدان گردد، جز نیروی باطل نیرویی حکومت نکند و فرد صالحی در جهان یافت نشود، این انفجار رخ می دهد و دست غیب برای نجات حقیقت از آستین بیرون می آید. از این رو هر اصلاحی محکوم است؛ زیرا هر اصلاح، یک نقطه روشن است و تا در صحنه اجتماع، نقطه روشنی است، دست غیب ظاهر نمی شود؛ به عکس هر گناه، هر فساد، ظلم، تبعیض، حق کشی و هر پلیدی به حکم این که مقدمه اصلاح کلی است و انفجار را قریب الوقوع می کند و رواست، و هدف ها، وسیله های نامشروع را مشروع می کنند! پس بهترین کمک به تسریع در ظهور، ترویج و اشاعه فساد است! اینجاست که گناه، هم فال است و هم تماشا، هم لذت و کام جویی است و هم کمک به انقلاب مقدس نهایی.
این گروه به طور طبیعی به مصلحان، مجاهدان، آمران به معروف و ناهیان از منکر، با نوعی بغض و عداوت مینگرند، زیرا آنان را از تأخیراندازان ظهور و قیام مهدی موعود می شمارند.
در حالی که آیات قرآن کریم در جهت عکس برداشت بالا است؛ ظهور مهدی موعود، حلقهای از حلقات مبارزه اهل حق و باطل است که به پیروزی نهایی اهل حق منتهی می شود. سهیم بودن یک فرد در این سعادت، موقوف به این است که آن فرد اهل ایمان و عمل صالح باشد.
ظهور مهدی موعود علیه السلام، تحقق بخش وعده ای است که خداوند متعال از قدیمترین زمانها در کتابهای آسمانی به صالحان و متقیان داده است که زمین از آن آنان است و پایان تنها به متقیان تعلق دارد). 3
ایشان در فراز دیگری می نویسد: (حدیث معروف که می فرماید: (یملاء اللَّه به الارض قسطاً و عدلاً بعد ما ملئت ظلماً و جوراً)؛ 4 نیز شاهد مدعای ما است، نه بر مدعای آن گروه. در این حدیث نیز تکیه روی ظلم شده است و سخن از گروه ظالم است که مستلزم وجود گروه مظلوم است و می رساند که قیام امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف برای حمایت از مظلومانی است که استحقاق حمایت دارند... .
شیخ صدوق روایتی از امام صادق علیه السلام نقل می کند مبنی بر این که این امر تحقق نمی پذیرد مگر این که هر یک از شقی و سعید، به نهایت کار خود برسد. پس سخن در این است که گروه سعدا و گروه اشقیا، هر کدام به نهایت کار خود برسند.
در روایات اسلامی، سخن از گروهی زبده است که به محض ظهور امام زمان علیه السلام به آن حضرت ملحق می شوند. بدیهی است که این گروه ابتدا به ساکن خلق نمی شوند. معلوم می شود در عین اشاعه و رواج ظلم و فساد زمینه هایی عالی وجود دارد که چنین گروه زبده ای را پرورش می دهد. این خود می رساند نه تنها حق و حقیقت به صفر نرسیده است؛ بلکه اگر به فرض اصل حق از نظر کمیت، قابل توجه نباشد، از نظر کیفیت، ارزندهترینِ اهل ایمانند و در ردیف یاران سیدالشهداء علیه السلام). 5
پی نوشتها:
1. بحارالانوار، ج 52، ص 140
2. کمال الدین، ج 1، ص 331
3. قیام و انقلاب مهدی موعود علیه السلام، ص 56-54
4. الستجاد من الارشاد (المجموعه)، علامه حسن بن مطهر الحلی، ص 263
5. قیام و انقلاب مهدی موعود علیه السلام، ص 56 و 57
- [سایر] آیا با گناه کردن و افزایش فساد، ظهور امام زمان علیه السلام نزدیک می شود؟!
- [سایر] چرا با وجود فساد در جهان حضرت مهدی علیه السلام ظهور نمی کنند؟
- [سایر] بین فراگیری ظلم و فساد قبل ظهور امام زمان و زمینهسازی برای ظهور، تناقض وجود دارد.
- [سایر] اگر شرط ظهور امام زمان (عج) گسترش فساد در روی زمین است، چرا با فسادمبارزه کنیم؟
- [سایر] اگر شرط ظهور امام زمان پر شدن ظلم و فساد است، وظیفه منتظران چیست؟
- [سایر] چرا با این همه ظلم و فساد امام زمان (عج) ظهور نمی کنند؟
- [سایر] آیا باید در افزایش ظلم کمک کرد تا ظهور امام زمان (عج) زودتر به وقوع بپوندد؟!
- [سایر] ارتباط غرب با ظهور امام مهدی علیه السلام چیست؟
- [سایر] آیا از ظهور امام مهدی(علیه السلام) باید ترسید؟
- [سایر] ارتباط غرب با ظهور امام مهدی(علیه السلام) چیست؟
- [آیت الله نوری همدانی] در زمان غیبت ولّی عَصْر ( عج ) که نماز جمعه واجب تَعْیینی نیست ، خرید و فروش و سایر معاملات ، پس از اذان جمعه حرام نیست .
- [آیت الله صافی گلپایگانی] . مسلمانان باید در مورد اشخاص مجهول که ملبس به لباس علما و طلاب هستند تحقیق نمایند اگر به مقامی دیگر غیر از مقام علما و مجتهدین که نواب حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه می باشند ارتباط داشته باشند از آنها کناره گرفته و از ضلالت و اضلال آن ها بپرهیزند.
- [آیت الله نوری همدانی] در زمان غیبت ولیّ عصر (عج ) نماز جمعه واجب تَخییری است ( یعنی مُکَلَّفْ می تواند روز جمعه بجای نماز ظهر نماز جمعه بخواند ) ولی جمعه اَفْضَلْ است وظهر اَحْوَط واحتیاط بیشتر در آن است که هر دو را بجا آورند .
- [آیت الله فاضل لنکرانی] در زمان غیبت ولی عصر (عج) نماز جمعه واجب تخییری است (یعنی مکلّف می تواند روز جمعه به جای نماز ظهر نماز جمعه بخواند) ولی جمعه افضل است و ظهر احوط و احتیاط بیشتر در آن است که هردو را بجا آورد.
- [آیت الله صافی گلپایگانی] . "أَشْهَدُ أَنَّ عَلِیّاً وَلِیُّ الله"جزو اذان و اقامه نیست، ولی خوب است بعد از "أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسوُلُ الله"، به قصد قربت گفته شود. اللهُ أکْبَرُ خدای تعالی بزرگتر از آن است که او را وصف کنند. أَشْهَدُ أَنْ لا إِلَهَ إِلاَّ الله شهادت می دهم که نیست خدایی جز خدای یکتا و بی همتا. أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسوُلُ الله شهادت می دهم که حضرت محمد بن عبدالله صلی الله علیه و آله پیغمبر و فرستاده خداست. أَشْهَدُ أَنَّ عَلِیّاً أمِیرَ المُؤمِنینَ وَلِیُّ الله شهادت می دهم که حضرت علی علیه السلام أمیرالمؤمنین و ولی خدا بر همه خلق است. حَیَّ عَلَی الصَّلاَة بشتاب برای نماز. حَیَّ عَلَی الْفَلاَح بشتاب برای رستگاری. حَیَّ عَلی خَیْرِ الْعَمَل بشتاب برای بهترین کارها که نماز است. قَد قامَتِ الصَّلاَة به تحقیق نماز برپا شد. لا إلَهَ إِلاَّ الله نیست خدایی مگر خدای یکتا و بی همتا.
- [آیت الله بروجردی] (اَشْهَدُ اَنَّ عَلِیاً وَلِی اللهِ) جزء اذان و اقامه نیست، ولی خوب است بعد از (اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً رسُولُ اللهِ) به قصد قربت گفته شود.ترجمهی اذان و اقامه(اللهُ اکبر): یعنی خدای تعالی بزرگتر از آن است که او را وصف کنند.(اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ الا اللهُ): یعنی شهادت میدهم که غیر خدایی که یکتا و بیهمتاست خدای دیگری سزاوار پرستش نیست.(اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً رسُولُ اللهِ): یعنی شهادت میدهم که حضرت محمّد بن عبدالله) ص) پیغمبر و فرستادة خدا است.(اَشْهَدُ اَنَّ عَلیا اَمیرَالمؤمنینَ وَلِی اللهِ): یعنی شهادت میدهم که حضرت علی (علیه الصلوة و السلام)، امیرالمؤمنین و ولی خدا بر همهی خلق است.(حَی عَلَی الصَّلوة): یعنی بشتاب برای نماز.(حَی عَلَی الفَلاحِ): یعنی بشتاب برای رستگاری.(حَی عَلَی خَیرِ العَمَلِ): یعنی بشتاب برای بهترین کارها که نماز است.(قَد قامَتِ الصَّلوة): یعنی به تحقیق نماز بر پا شد.(لا اِلهَ اِلاَّ الله): یعنی خدایی سزاوار پرستش نیست مگر خدایی که یکتا و بیهمتا است.
- [آیت الله نوری همدانی] اذان هیجده جمله است : اللهً اکبرُ چهار مرتبه اشهدً ان لا الهَ الا اللهً ، اشهدً انّ محّمداً رسولً اللهِ ، حیّ علی الصلاهِ، حیَّ علی الفلاحِ ، حیّ علی خیرِ العملِ ، الله اکبرُ ، لا الهَ الا اللهً هر یک دو مرتبه ، و اقامه هفده جمله است یعنی دو مرتبه الله اکبرُ از اول اذان و یک مرتبه لا اِلَه الّا اللهً از آخر آن کم می شود و بعد از گفتن حیّ علی خیرِ العملِ باید دو مرتبه قد قامتِ الصلاهً اضافه نمود .
- [آیت الله سبحانی] اذان هیجده جمله است: اللّهُ أَکْبَر چهار مرتبه. أَشْهَدُ أَنْ لا اِلَهَ اِلاَّ اللّهُ، أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ، حَیَّ عَلَی الصَّلاَةِ، حَیَّ عَلَی الفَلاَح، حَیَّ عَلَی خَیْرِ العَمَلِ، اللّهُ أَکْبَر، لاَ اِلهَ اِلاَّ اللّهُ هر یک دو مرتبه. و اقامه هفده جمله است یعنی دو مرتبه اللّهُ أَکْبَر از اول اذان و یک مرتبه لاَ اِلهَ اِلاَّ اللّهُ از آخر آن کم می شود و بعد از گفتن حَیَّ عَلَی خَیْرِ العَمَلِ باید دو مرتبه قَدْ قامَتِ الصَّلاةُ اضافه نمود.
- [آیت الله صافی گلپایگانی] . اذان هیجده جمله است: "اللهُ أکْبَرُ" چهار مرتبه؛ "أَشْهَدُ أَنْ لا إِلَهَ إِلاَّ اللهُ" "أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسوُلُ الله" "حَیَّ عَلی الصّلاة" "حَیَّ عَلَی الْفَلاَح" "حَیَّ عَلی خَیْرِ الْعَمَل" "اللهُ أَکْبَرُ" "لاَ إِلَهَ إِلاَّ الله" هر یک دو مرتبه. اقامه هفده جمله است یعنی: دو مرتبه "اللهُ أکْبَرُ" از اول اذان و یک مرتبه "لا إِلَهَ إِلاَّ الله" از آخر آن کم می شود وبعد از گفتن "حَیَّ عَلی خَیْرِ الْعَمَل"باید دو مرتبه "قَدْ قامَتِ الصَّلاة" اضافه نمود.
- [آیت الله خوئی] اذان هیجده جمله است:" الله اکبر" چهار مرتبه،" اشهد ان لا اله الا الله، أشهد ان محمداً رسول الله، حی علی الصلاة، حی علی الفلاح، حی علی خیر العمل، الله اکبر، لا اله الا الله"، هر یک دو مرتبه، و اقامه هفده جمله است یعنی دو مرتبه" الله اکبر" از اوّل اذان، و یک مرتبه" لا اله الا الله" از آخر آن کم میشود، و بعداز گفتن" حی علی خیر العمل" باید دو مرتبه" قد قامت الصلاه" اضافه نمود.