وضعیت اقتصادی ایران
اقتصاد ایران، تک محصولی بود و بخش اعظم درآمد کشور از صدور نفت خام به دست می‌آمد. اوضاع اقتصادی کشور در آستانه‌ی جنگ تحمیلی به طور خیلی خلاصه چنین بود:
بخش صنعت:
فعالیت‌های صنعتی و تولید صنایع در سال 1357 به دلیل اعتصابات کارگران به ویژه در نیمه دوم سال عملا راکد ماند و شاخص تولیدات صنعتی که در نیمه اول سال حدود 17 درصد افزایش داشت، در نیمه دوم سال تا 42 درصد کاهش یافت و در شش ماهه‌ی نخست سال 1359 به دلیل خرابکاری گروهک‌های ضد انقلاب به ویژه در مناطق غربی ایران - که به دست عوامل وابسته به عراق و برای فراهم کردن زمینه مناسب جهت آغاز جنگ صورت می‌گرفت - فعالیت برخی از واحدهای تولیدی در این مناطق به تدریج متوقف گردید.
بخش کشاورزی:
هر چند در سال 1359، دولت حداقل قیمت تضمین شده برای برخی از محصولات مهم کشاورزی را افزایش داد اما به علت ادامه مشکلات اساسی در این بخش و استمرار جنگ به ویژه در برخی مناطق غله‌خیز کشور، تولیدات کشاورزی متناسب با افزایش مصرف مواد غذایی نبود و در نتیجه، اتکای کشور به مواد غذایی وارداتی کاهش چندانی نیافت.
تولید ناخالص ملی:
سال 1358 در شرایطی آغاز شد که دولت با مشکلات بسیار پیچیده اقتصادی رو به رو بود. بر اساس بر آوردهای مقدماتی در این سال تولید ناخالص ملی به قیمت ثابت بازار، معادل 5 / 2 درصد کاهش یافت که البته به مراتب کمتر از کاهش آن در سال 1357 یعنی 15 درصد بود. اقداماتی که دولت در سال 1358 برای غلبه بر مشکلات اقتصادی کشور انجام داد، تنها توانست تا اندازه‌ای بحران موجود را تخفیف دهد و سال 1359 نیز دولت با مشکلات اقتصادی عدیده‌ای رو به رو بود. خصوصا اینکه آمریکا و اقمار آن از طریق فشارهای اقتصادی درصدد تضعیف و نابود کردن پایه‌های اقتصادی ایران بودند.
درآمدهای دولت:
کل درآمدهای دولت در سال 1357 با 4 / 21 کاهش نسبت به سال 1356 به 1599 میلیارد ریال محدود شد که این کاهش ناشی از پایین آمدن درآمد فروش نفت و گاز بود که با 32 درصد کاهش به 1013 میلیارد ریال رسیده بود. با این حال، در سال 1358، جمع درآمدهای دولت به دلیل افزایش قیمت نفت با 3 / 6 درصد افزایش به حدود 1700 میلیارد ریال رسید و در سال 1359 بار دیگر درآمدهای دولت با 22 درصد کاهش، تنها 9 / 1325 میلیارد ریال بود.
دریافت‌ها و پرداخت‌های ارزی کشور:
در سال 1359 به دلیل تغییر سیاست کلی اقتصاد کشور مبنی بر کاهش صادرات نفت و کاهش خرید کشورهای غربی در پی تحریم اقتصادی ایران و وقوع جنگ تحمیلی، دریافت‌های ارزی کشور در حدود 38 درصد کاهش یافت و از 7 / 22 میلیارد دلار در سال 1358، به حدود 9 / 13 میلیارد دلار در سال 1359 رسید.
به این ترتیب تولد و صادرات نفت نسبت به قبل از پیروزی انقلاب اسلامی به شدت کاهش یافت و به تبع آن درآمد ارزی ایران نیز کاهش محسوسی یافت. در حالی که ایران در قبل از انقلاب تا پنج میلیون بشکه نفت در روز صادر می‌کرد، در ماه‌های قبل از جنگ )ژوئن و آگوست 1980( متوسط تولید نفت 4 / 1 میلیون بشکه در روز بود و صادرات آن به حدود 1 میلیون بشکه در روز - در مقایسه با 4 / 2 میلیون بشکه در روز در سال 1979 - کاهش یافته بود.
تورم و قیمت کالاها:
تورم اقتصادی پس از انقلاب اسلامی، ادامه روندی بود که پیش از آن با افزایش قیمت نفت آغاز شد و از نیمه سال 1356 شتاب گرفت، اما وضعیت خاص کشور در سال‌های 1357 و 1358 آن را تشدید کرد. با اشغال سفارت آمریکا در آبان 1358 که سبب تحریم اقتصادی ایران و مسدود شدن ذخایر ارزی ایران در خارج شد، روند افزایش قیمت‌ها شتاب گرفت. کسری عظیم بودجه در سال 1359 نیز نقش عمده‌ای در افزایش قیمت‌ها داشت. در سال 1358 تولید ناخالص ملی 6 / 1 درصد کاهش یافت و حجم پول در سال‌های 1358 و 1359 به ترتیب 35 درصد و 23 درصد و حجم شبه پول نیز به ترتیب 40 درصد و 13 درصد افزایش داشت.
وضعیت اقتصادی عراق
براساس قانون اساسی عراق، نظام اقتصادی این کشور به شیوه سوسیالیستی اداره می‌شد و دولت به جز در پاره‌ای از بخش‌های کشاورزی، خدمات و تجارت شخصی، همه فعالیت‌های اقتصادی را در اختیار داشت.
فعالیت‌های اقتصادی عراق در سال‌های 1960 - 80
بخش کشاورزی، سال 53،1960 درصد
بخش صنعت، سال 18،1960 درصد
بخش خدمات، سال 29،1960 درصد
بخش کشاورزی سال 48،1970 درصد
بخش صنعت سال 21،1970 درصد
بخش خدمات، سال 31،1970 درصد
بخش کشاورزی، سال 43،1980 درصد
بخش صنعت، سال 26،1980 درصد
بخش خدمات، سال 31،1980 درصد
کشاورزی:
پیش از روی کار آمدن دولت بعث، کشاورزی بخش اصلی اقتصاد این کشور را تشکیل می‌داد ولی به تدریج از اهمیت کشاورزی کاسته و بر اهمیت صنعت و خدمات افزوده شد. از کل مساحت این کشور 59 درصد صحرا و جنگل و 27 درصد زمین‌های قابل کشت است.
نفت و گاز:
ذخایر نفت عراق در هنگام حمله به ایران 3 / 43 میلیارد بشکه یا 7 / 4 میلیارد تن تخمین زده شده بود. در برنامه پنج ساله دوم عمرانی )1976 - 80( این کشور پیش‌بینی شده بود که تولید سالانه نفت افزایش یابد.
عراق قبل از جنگ 5 / 3 میلیون بشکه نفت در روز تولید می‌کرد. ذخایر گاز عراق در سال 1970 میلادی حدود 764 میلیارد متر مکعب تخمین زده شده بود.
صنعت:
صنایع عراق شامل صنایع مونتاژ، مصرفی و وابسته است. واحدهای صنعتی عراق عبارتند از پتروشیمی، آلومینیم، ذوب آهن، سیمان، برق. راه‌ها و بازرگانی: طول راه آهن این کشور 2145 کیلومتر و راه‌های شوسه آن برابر با 20 هزار و 800 کیلومتر و راه‌های آبی داخلی برابر با 1015 کیلومتر است. مهم‌ترین کالاهای وارداتی نیز عبارت است از: نفت، خرما،پنبه، پشم و مهم‌ترین کالاهای وارداتی نیز عبارت است از: پارچه، چای، شکر، مواد شیمیایی، ماشین آلات صنعتی، آهن و فولاد، اتومبیل، دارو و تسلیحات نظامی.
شرکای تجاری عراق عبارت بودند از: اتحاد جماهیر شوروی )سابق(، ژاپن، انگلیس، فرانسه، ایتالیا و برزیل.
بودجه و هزینه: واحد پول عراق دینار و برابر با 1000 فلس است. در سال 1979، دلار آمریکا برابر با 3 / 295 فلس و 100 دینار عراق برابر با 6 / 338 دلار آمریکا بود.
عراق در آستانه آغاز جنگ علیه ایران، وضعیت اقتصادی خوبی داشت؛ کشوری ثروتمند بود و درآمد فراوان نفت برای گردش چرخ‌های اقتصاد و رفاه مردم آن کفایت می‌کرد. در آن زمان ذخایر ارزی این کشور بیش از 30 میلیارد دلار بود.
منبع: جنگ ایران و عراق، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، فرهاد درویشی، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ
