به دنبال پیدایش مفاهیم مقدس نوظهور و تکوین ارزش های نوین که رابطه ی آن با مفاهیم مقدس دینی، هم چون عدالت، اسلام، تشیع، مرجعیت، تقلید و قرآن، مبهم و نامفهوم بود، زمینه ی رشد احزاب و جریان های بی ارتباط و حتی معارض دین در جامعه فراهم آمد؛ زیرا با تحول پدید آمده در ارزش های نهضت مشروطه، حساسیت های مردم نسبت به جریان ها و چهره های فکری سیاسی غیردینی از بین رفت و تقسیم بندی های جدیدی بر اساس مفاهیم بنیادین مشروطه، یعنی (آزادی)، (مساوات)، (برادری) و غیره صورت گرفت. مردم و رهبران جامعه در یک برش کلّی به مشروطه خواه و مشروعه خواه و یا آزادی خواه و مستبد و... تقسیم شدند و حامیان مشروطه و آزادی و مساوات، محبوب، و مخالفان آن ها به چهره ای مغضوب و ظالم و مستبد مبدّل گردیدند. در چنین فضایی دین داران مخالف مشروطه، منفور، ولی ملحدان و کفّارِ حامی مشروطه، محبوب گردیدند؛ چرا که با تقدس یافتن آزادی خواهی و مشروطه گری، قباحت الحاد و ارتداد رنگ باخت.
از این رو پس از رشد فکر مشروطه ی غربی در نهضت مشروطه، ما شاهد پدیده هایی چون توهین به مقدسات و علمای دینی و مخالفت علنی با اصول و فروع شریعت هستیم، به گونه ای که از شیخ نقل شده است برخی گفتند:
اصول دین دو تاست: توحید، یعنی اتحاد و اتفاق؛ و عدل، یعنی مساوات.
و یا دیگری گفت:
زکوة در غلاّت اربعه واجب است و ما غیر او را به او ملحق کردیم.
روزنامه ی صور اسرافیل توسل به اهل بیت(علیهم السلام) را محکوم کرد و نوشت:
توسل به هر اسم و رسم شرک است.
و یا برخی دیگر، حرمت اماکن مقدسه را شکسته، قداست آن را با مجلس شواری ملّی هم طراز شمردند.[1] برخی دیگر، احکام اسلام را تحریف کرده، حکم قصاص را در اسلام نقض نمودند:
چند نفر مسلمان را به جرم قتل یک نفر گبر -کافر- به وضع فجیعی به قتل رساندند و در همان حال شعار زنده باد اسلام سر دادند.[2]
واژگون شدن ارزش ها موجب ورود افراد ناباب و لامذهب و دارای فساد اخلاقی و عقیدتی در کار انقلاب شد، به گونه ای که از افراد لاابالی گرفته تا فرق ضالّه ی بهایی و ازلی و کفّار، وارد صحنه ی انقلاب شدند و نقش فعّالی پیدا کردند، ولی نیروهای متدیّن و مذهبی، برخی از متن انقلاب به حاشیه و برخی دیگر هم چون شیخ فضل الله نوری و حامیانش به بدترین وجه مجازات شدند. در خصوص فعال شدن اقلیّت های مذهبی که تا قبل از انقلاب مشروطه و حتی در آغاز نهضت جزء گروه های منزوی و خنثی بودند، کتاب تاریخ استقرار مشروطیت، گزارش های متعددی دارد؛ از جمله، در مورد اعتراض آنان به نظر علما در مورد تساوی حقوق کافر و مسلمان در مقررات قضایی می نویسد:
در مورد الحاقیه ی به قانون اساسی، جامعه ی ارامنه از پیشنهاد مجتهدین مبنی بر این که آنها نباید با مسلمان ها در مقابل قانون حقوق متساوی داشته باشند، سخت خشمگین شده، ارامنه تهدید کرده اند که اگر قانون مربوط به تساوی حقوق همه، بدون در نظر گرفتن مذهب به تصویب نرسد، آنچه از دستشان برآید بر ضد آن انجام خواهند داد.[3]
زرتشتیان نیز درخواست های فوری داده اند تا برخلاف پیشنهاد مجتهدین، ماده ی مربوط به تساوی حقوق عموم افراد، بدون رعایت مذهب، در متمم قانون اساسی تصویب گردد.[4]
این ها شاهد گویایی بر قوّت یافتن جریان های غیراسلامی در فضای حاکمیت مشروطه ی غربی و در ایام مجلس اول است.
با قدرت یافتن عناصر خودباخته و فرومایه و لاابالی، هرج و مرج و فساد اجتماعی گسترش یافت و ظلم و ستم به صورت افسارگسیخته و کنترل ناشدنی شایع گردید. کم کم اعتقاد دینی افرادی که مبنای عقیدتی محکمی نداشتند و از ایمان قوی برخوردار نبودند سست گردید. استقبال مردم از منابر و شرکت در مجالس مذهبی کاهش یافت و یک نوع بی رغبتی و بی مبالاتی نسبت به مسائل شرعی و رعایت حدود الهی در جامعه پیدا شد، به گونه ای که مرحوم شیخ فضل الله نوری سخت از این موضوع رنج می برد و خطاب به مردم می فرماید:
من نمی دانم شما مردم چرا این قدر بی میل هستید به تحصیل علم به قانون الهی که به شما امامیه عطا شده.[5]
ای مردم، از حضور جماعات و استماع مواعظ غفلت ننمایید؛ متاع فانی بدهید، متاع باقی بخرید.[6]
در مقابل کاهش میل به آموختن علوم دینی، رغبت به آموختن علوم جدید افزایش یافت، به طوری که مدارس جدید فعال تر گردید و مجلس درس روشن فکران، که غالباً افکار و عقاید الحادی فلاسفه و سیاسیون غرب را به خورد مردم می دادند، گرم تر شد. شیخ شهید از این موضوع سخت احساس خطر می کند و می فرماید:
اگر قلیل زمانی این مدارس جدیده و آن ملاحده ی از وعاظ به همان حالت دو ساله باقی باشند و بعض معلمین فعلی معلم آنها باشند، من نمی دانم حال اسلام آن اطفال چه خواهد شد. وای به حال سادات مدرسه ی سادات و امثال آن.[7]
عفّت و حجاب سخت مورد تهدید قرار گرفت و غیرت ناموسی عده ای از مردم زایل شد، به گونه ای که نسبت به عصمت زنان خود بی مبالات شدند؛[8] اندک اندک میل به یادگیری خط و زبان بیگانه با متون دینی پیدا شد؛ عده ای طرح تعلیم اجباری زبان پهلوی قدیم را در مدارس جدید مطرح کردند، تا دانش آموزان و کودکان ایرانی نتوانند کتب دینی علما را بخوانند؛[9] برخی برای لوث کردن معارف شیعه گفتند: اساساً این تشیع ساخته و پرداخته ی علمای عصر صفوی است، وگرنه قبل از صفویه، ما دینی به نام تشیع نداریم، صفویه به خاطر ممکلت گیری، اختلاف میان شیعه و سنی را به راه انداختند[10]، و بدین ترتیب، اصول و فروع مکتب مورد حمله ی همه جانبه ای قرار گرفت و بنیان باورها و عقاید دینی مردم سست شد.
پی نوشتها:
[1]. ر.ک: شیخ فضل الله نوری، رساله ی تذکرة الغافل و ارشاد الجاهل، به نقل از: غلامحسین زرگری نژاد، رسائل مشروطیت، ص 179.
[2]. همان، ص 180.
[3]. حسن معاصر، تاریخ استقرار مشروطیت در ایران، ص 351.
[4]. همان، ص 352.
[5]. شیخ فضل الله نوری، رساله ی تذکرة الغافل و ارشاد الجاهل، به نقل از: غلامحسین زرگری نژاد، رسائل مشروطیت، ص 184.
[6]. همان، ص 191.
[7]. همان، ص 185.
[8]. ر.ک: همان، ص 191.
[9]. ر.ک: همان، ص 187.
[10]. ر.ک: همان.
منبع: از عدالت خانه تا مشروطه ی غربی، جواد سلیمانی، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم (1384).
