وضعیت فرهنگی و سیاسی شیعیان در آستانة تولد امام زمان (عج) چگونه بود؟

جواب اجمالی: حاکمان عباسی دردوران امامت حضرت ابومحمد العسکری علیه السّلام از هیچ کوششی علیه آن حضرت و شیعیان دریغ نکرده و انواع دشمنی‌ها را علیه آنان اعمال کرده‌اند، تحت تعقیب قرار گرفتن و زندانی شدن و شهادت نمونه‌های بارز این عداوت‌ها به شمار می‌رود؛ با وجود این همه فشار از سوی دشمن، شیعیان بالأخص چهره‌های ممتاز فرهنگی از یک طرف با امام علیه السّلام ارتباط علمی داشته و از سویی دیگر در نظر علوم آل محمد علیهم السلام تکلیف خود را انجام داده و دین خود را به اسلام ادا کرده‌اند.
جواب تفصیلی: آشنایی با اوضاع فرهنگی و سیاسی شیعیان در هنگام تولد امام زمان (عج) نخست می‌طلبد که به عنوان مقدمه نگاهی هر چند کوتاه به وضعیت دوران حضرت امام حسن عسکری علیه السّلام داشته باشیم. دوران امامت آن حضرت هم زمان با خلافت سه نفر از عباسیان بود که به ترتیب عبارت است از:
1. المعتز بالله. 2. المهتدی بالله. 3. المعتمد بالله.[1]
2. حاکمان عباسی از هر طریق ممکن آن حضرت را زیرنظر داشته و کنترل می‌کردند، آنان شنیده بودند که امام مهدی (عج) فرزند امام عسکری علیه السّلام است، از این رو می‌کوشیدند به آن حضرت دسترسی پیدا کرده و او را به قتل برسانند؛ به همین جهت امام عسکری علیه السّلام ولادت حضرت مهدی (عج) را مخفی کرده و غیر از خواص آن حضرت دیگران افتخار زیارت امام زمان (عج) را پیدا نکردند.[2]
فشار و اختناق سیاسی چنان بالا می‌گیرد که امام علیه السّلام به ناچار باید هفته‌ای دوبار روزهای دوشنبه و پنج‌شنبه در دارالخلافه حضور پیدا کند؛[3] معتزّ عباسی به قدری از نفوذ ابو محمد العسکری علیه السّلام نگران بود که به تحت نظر داشتن آن امام بسنده نکرد و حضرت را با ابوهاشم جعفری و عدّه‌ای از طالبیّون زندانی کرد.[4]
در مقدمه به نحو اختصار با جوّ سیاسی حاکم بر جامعة اسلامی در طول امامت حضرت عسگری علیه السّلام و برخورد حاکمان عباسی با آن امام آشنا شدیم.
ستم عباسیان تنها به ابومحمد عسکری علیه السّلام محدود نمی‌شد، آنان علیه شیعیان و دوستان آن حضرت هم از هیچ کوششی دریغ نکرده و مانع هرگونه حرکت اعم از فرهنگی و سیاسی و غیره برای شیعیان بودند، علّت آن هم این بود که مبادا فضائل آن حضرت معلوم شود و در نتیجه مردم از بنی‌عباس فاصله بگیرند و احیاناً علیه آنان به قیام و مبارزه برخیزند. برای هر چه بیشتر روشن شدن مطلب، بحث را دو بخش جداگانه دنبال می‌کنیم:
1. وضعیت سیاسی شیعیان.
2. وضعیت فرهنگی شیعیان.
بخش اول: وضعیت سیاسی شیعیان
انواع فشارهای سیاسی در این مقطع از زمان در موارد زیر قابل پیگیری است:
الف: زندانیان و متواریان شیعه؛ از جمله زندانیان ابوهاشم جعفری است، وی چنین می‌گوید: در نامه‌ای از ناراحتی‌های زندان به امام ابومحمد علیه السّلام شکایت کردم. در جواب به من نوشت: امروز در منزل خود نمازخواهی خواند.[5]
وی در مورد دیگری اظهار کرده است: با امام عسکری علیه السّلام در مجلس مهتدی بن واثق بودیم؛ حضرت به من فرمود: این جنایت کار قصد کرده که امشب با مشیّت خدا بازی کند (کنایه از این که اراده کرده است که ما را بکشد) ولی عمر او کفاف نمی‌دهد، و به زودی صاحب فرزندی خواهم شد. فردای ان شب ترک‌ها به او حمله بده و او را به قتل رساندند و خدا ما را به سلامت نگاه داشت.[6] همو نیز چنین می‌گوید: من با گروهی در زندان بودیم که ابومحمد علیه السّلام را نیز به زندان آوردند، مأمور مراقب آن حضرت صالح بن وصیف بود، یکی از هم زندانی‌های مردی جمحی بود که ادعا می‌کرد علوی است. امام علیه السّلام به ما توجّه کرده و فرمود: اگر نبود درمیان شما کسی که از شما نیست به شما اطالع می‌دادم که چه موقعی خداوند وسیلة نجات شما را فراهم خواهد کرد؛ امام با این کلام به آن مرد اشاره کرد، او از جمع ما بیرون رفت. امّا فرمود: این مرد از شما نیست، از او برحذر باشید، در بین لباس‌های خود نوشته‌ای دارد که همة گفته‌ها و ناگفته‌های شما را برای خلیفه منعکس کرده است. یکی از زندانیان به سراغ او رفت و لباس‌هایش را بازرسی کرد و آن نوشته را پیدا کرد، او نوشته بود که این جمع قصد دارند زندان را سوراخ کرده و فرار کنند.[7]
نکتة قابل توجّه در این روایت تاریخی این است که: اختناق و فشار سیاسی به حدی رسیده است که شیعیان در زندان هم از دست مأموران اطلاعاتی خلیفه در امان نیستند و مذاکرات آنان در محیط زندان هم به حکومت گزارش می‌شود.
حضرت عبدالعظیم حسین یکی از متواریان شیعه است، احمد بن محمد بن خالد برقی می‌گوید: عبدالعظیم حسین از دست حکومت فرار کرد و وارد ری شد و درمنزل یکی از شیعیان در سردابی ساکن شد، در همان سرداب خدا را عبادت می‌کرد، روزها روزه بودو شب‌ها را به شب‌زنده‌داری و تهجّد می‌گذراند، مخفیانه از آن جا بیرون می‌شد و قبری را که امروز مقابل قبر خود اوست زیارت می‌کرد.. تنها محل امن برای او همان سرداب بود.[8]
ب. دشمنی‌های با شیعه؛ فشارهای گوناگونی که در مدت کوتاه امامت حضرت عسگری علیه السّلام بر شیعیان وارد شده صفحات تارخی را پر کرده است، موارد ذیل نمونه‌هایی از آن است؛
1. علی بن محمد بن زیاد می‌گوید: (توفیعی از امام ابومحمد علیه السّلام (به این مضمون) به دستم رسید: کنج عزلت پیشه کن و خانه‌نشین باش چونکه فتنه‌ای در انتظار توست... (دیری نگذشت که به سبب سخن‌چینی) جعفر بن محمد تحت تعقیب قرار گرفته و جایزة صدهزار درهمی برای کسی که مرا پیدا کند تعیین شد.[9]
2. یکی از شیعیان نامه‌ای به حضور آن حضرت فرستاد: شنیده‌امریکا که مهتدی، شیعیان شما را تهدید کرده و گفته است: آنان را از روی زمین بر می‌دارم. امام علیه السّلام در جواب نوشت: عمر او کوتاه‌تر از آن است که بتواند تهدیدش را عملی کند، از امروز تا پنج روز بشمار، او روز ششم با ذلت و خواری کشته می‌شود.[10]
ج: شهدای شیعه، آمار شیعیان و علویانی که در این مقطع از تاریخ به دست عباسیان به فیض شهادت نائل شده‌اند کم نیست، از جمله:
1. موسی بن عبدالله بن موسی، از نوادگان امام حسن مجتبی علیه السّلام است، او مردی عالم و نیکوکار بود و از جملة راویان به شمار می‌رفت، در سال 256 در زباله توسط سعید بن حاجب به وسیلة زهر به شهادت رسید، سعید سر او را جدا کرد و برای مهتدی عباسی برد.[11]
2. جعفر بن اسحاق بن موسی بن جعفر بن الصادق علیهم السلام ، سعید حاجب او را در بصره به شهادت رساند و در همان جا دفن شد؛ وی در روز شهادت سیاسی و دو سال داشت.[12]
بخش دوّم: وضعیت فرهنگی شیعیان
علی‌رغم همة محدودیت‌ها و شدت عملی که عباسیان برای منزوی کردن امام علیه السّلام و شیعیان به کار گرفته و فشارهای مختلف سیاسی که از ناحیة آنان بر شیعه وارد شد، بوند گروهی از دانشمندان و روایانی که از خرمن فضیلت و دریای بی‌کران علوم آن‌ها" حضرت بهره گرفته و برخی از انان صاحب تألیفاتی در فنون مختلف بوده و احادیثی را از امام علیه السّلام نقل کرده‌اند، از جملة آنان عبارتند از:
1. احمد بن ابراهیم بن اسماعیل، کاتب، ندیم، بزرگ اهل لغت و از موجّه‌ترین آنان است، او یکی از اصحاب خاص امام هادی و امام عسکری علیهم السلام است تألیفاتی دارد که به عنوان نمونه از کتاب‌های زیر می‌توان نام برد: أسماء الجبال و المیاه والأودیة؛ اشعار ابن مّرة بن همام؛ و نوادر الاعراب.[13]
2. داود بن قاسم، او همان ابوهاشم جعفری است، که از فرزانگان اسلام و یکی از شاخص‌ترین چهره‌های عقیدتی به شمار می‌رود، در نزد ائمة اطهار دارای منزلتی خاص است؛ وی حضرت رضا و جواد و هادی و عسکری و صاحب الامر صلوات الله علیهم اجمعین را ملاقات کرده و از همة آنان روایت دارد. مردی پارسا، عباد و عالم و عامل بود، کسی از خاندان ابوطالب در آن دوران از جهت علو نسب همتای او نبود.[14]
3. عبدالله بن احلسین القطربلی، از او از اصحاب خاص حضرت امام ابومحمد العسکری علیه السّلام است، و از چهره‌های سرشناس ادب به شمار می‌رود، کتابی در تاریخ دارد.[15]
4. فضل بن شاذان، وی از جهت ثمرة کار و تألیف کتاب در صف مقدم علمای زمان خود بوده و در فنون مختلف دارای تألیف است؛ بعضی گفته‌اند: داری یکصد و شصت کتاب است،[16] برخی از تألیفات او مورد رضایت امام ابومحمد العسکری علیه السّلام قرار گرفته و امام عمل به آن را روا شمرده و فرموده است: (هذا صحیح ینبغی أن یعمل به)، این کتاب صحیح است و سزاوار است که به آن عمل شود.[17]
در موردی دیگر به یکی از کتاب‌های وی نظر افکنده و برای او طلب مغفرت کرد و فرمود: (أغبط اهل خراسان بمکان الفضل بن شاذان و کونه بین أظهرهم)، خوشحالم که فضل بن شاذان با آن مقام در میان مردم خراسان است.[18]
برشمردن دیگر شاگران امام عسگری علیه السّلام و چهره‌های علمی و فرهنگی شیعه از گردونه و حوصلة این نوشته خارج است و به همین اندازه اکتفا می‌شود؛ از آنچه که بیان شد این نتیجه به دست می‌آید:
با همة سخت‌گیری‌هایی که بنی‌عباس نسبت به امام عسگری و شیعیان آن حضرت روا داشتند نتوانستند به مقصود شوم خود که همان منتشر نشدن فضائل اهل‌بیت علیهم السلام و معارف و فرهنگ ناب اسلام بود، نائل شوند و هرکدام از شاگردان آن حضرت بعد از بهره‌گیری و خوشه‌چینی از خرمن علوم آن امام در گوشه‌ای از جهان اسلام مشعلی پرفروغ برای نشر اندیشه و معارف اهل‌بیت علیهم السلام به شمار می‌آمدند، آنان همچون شتارگانی در آسمان تشیع می‌درخشیدند و شیعیان را در ظلمت ستم و گمراهی عباسیان که قصد کرده بودند روز روشن را همانند شب، تاریک جلوه دهند، راهنمایی می‌کردند.
برای آگاهی بیشتر در این مورد مطالعه کتاب امام مهدی نوشتة علامة قزوینی توصیه می‌شود.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . پیشوایی، مهدی، سیرة پیشوایان، مؤسسة تحقیقاتی امام صادق علیه السّلام ، چاپ اول، 1372 ه ش، ص 616.
[2] . اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمّه، متوفای 693 ه، مکتبة بنی‌هاشم، تبریز، 1381، ه ق، ج 2، ص 412، المفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد (مصنفات الشیخ المفید ج 11)، متوفای 413 ه ، المؤتمر العالمی لألفقیه الشیخ المفید، چ اول، 1413 ه ، ص 336؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، متوفای 588 ه ، انتشارات علامه، قم، ج 4، ص 422.
[3] . طوسی، محمد بن الحسن، کتاب الفقیه، متوفای 460 ه ، مؤسسة المعارف الاسلامیه قم، چ اول، 1411 ه ، ص 215.
[4] . الطبرسی، فضل بن الحسن، اعلام الوری، متوفای 548 ه ، مؤسسة آل البیت، قم، چ اول، 1417 ه ، ج 2، ص 140.
[5] . الطبرسی، همان، ص 140؛ الاربلی، همان، ص 412؛ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، متوفای 329 ه ، دارالاضواء، بیروت، 1405 ه ، ج 1، ص 508، ح 10؛ مسعودی، علی بن الحسینی، اثبات الوصیه، متوفای 346 ه ، دارالاضواء بیروت 1409 ه ، صص 264 263؛ الطوسی محمد بن علی المعروف بابن حمزه، الثاقب فی المناقب، من اعلام القرن السادس، مؤسسة انصاریان، قم، 1412 ه ، ص 576، ح 10.
[6] . الراوند، قطب الدین، الحائج و الجرائح، متوفای 573 ه ، مؤسسة الامام المهدی (عج) ، قم 1409 ه ، ج 1، ص 432 ، ح 9؛ مسعودی، همان، ص 268.
[7] . الطوسی، محمد بن علی المعروف به: ابن حمزه، الثاقب فی المناقب، من اعلام القرن السادس، مؤسسة انصاریان، قم، چاپ دوّم، 1412 ه ، ص 577، ح 11؛ الراوندی، همان، ج 2، ص 682، ح 1؛ اربلی، همان، ج 2، ص 432.
[8] .نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، متوفای 450 ، دارالاضواء بیروت، 1408 ه ، ج 2، ص 66 ، ش 651.
[9] . اربلی، همان، ج 2، ص 417.
[10] . مسعودی، همان، ص 265، کلینی، همان، ج1، ص 510، ح 16؛ اربلی، همان، ج 2، ص 414.
[11] . ابن فندق، علی بن ابی‌القاسم بن زید البیهقی، لباب الأنساب، متوفای 565 ه ، مکتبة آیت الله مرعشی نجفی، قم، 1410 ه ، ج 1، ص 419؛ ابوالفرج الاصفهانی، مقاتل الطالبین، متوفای 356 ه ، مؤسسة دارالکتاب، قم، چاپ دوّم، صص 438 437؛ المسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب، متوفای 346 ه ، دارالمعرفة، بیروت، ج 4، ص 181.
[12] . ابن فندق، همان، ص 419؛ ابوالافرج الاصفهانی، همان، ص 437.
[13] . نجاشی، همان، ج 1، ص 237، ش 228.
[14] . القمی، عباس، الکنی و الالقاب، منشورات مکتبة الصدر، تهران، چاپ پنجم، 1368 ه ش، ج 1، ص 174.
[15] . نجاشی، همان، ج 2، ص 36، ش 606.
[16] . طوسی، محمد بن الحسن، اختیار معرفة الرجال، (رجال الکشی)، متوفای 460 ه ، مؤسسة آل البیت، قم، 1404 ه ، مطبعة بعثت، قم، ج 2، ص 822.
[17] . طوسی، اختیار معرفة الرجال، همان، ص 818.
[18] . طوسی، اختیار معرفة الرجال، همان، ص 820.