راهکارهای مهمی که به کمک آنها می توان در شغل مشاوره و امور مشاوره ای موفق بود کدامند؟

بحث راهکارهای مشاوره و امور مشاورهای با توجه به انواع مشاوره های (اخلاقی، آموزشی، فکری، عاطفی، خانوادگی، حقوقی، پزشکی و...) از مباحث بسیار مفصلی است که پرداختن به هر کدام از آنها نیاز به وقت و حوصلة خاص خود را دارد. لازم به ذکر است که محتوای جواب را در سه قالب می ریزم: قالب اول به انواع روشهای مشاوره ای می پردازد، قالب دوم به اصول و فنون مشاوره ای اشاره دارد، و قالب سوم به اصول توصیه های مشاوره ای اشاره می کند:
الف: انواع روشهای مشاوره ای
در روش مشاوره، از نظر میزان فعالیت مراجعه کنندگان و مشاره و چگونگی رابطة آن ها، سه نظریه وجود دارد:
1. یک نظریه این است که مشاور بحث را در اختیار گیرد و تکنیک ها و فنون مشاوره، بسیار استفاده کند و در تشخیص علتهای ناراحتی فرد بکوشد و راه حلهای مناسب را به وی پیشنهاد کند. این نوع روش را روش مستقیم (Directive method) می نامند.
2. نظریهدیگر آن است که مشاور، در مشاوره محیط گرم و پذیرا را برای فرد فراهم کند تا او با آسودگی و دلگرمی به گفتگو و دادن اطلاعات لازم در مشاوره اقدام کند و نیز هدایت و رهبری بخش مهمی از فعالیت های جلسة مشاوره را به عهده او گذارد و مشاور صرفاً به انعکاس احساسات او بپردازد و او را راهنمائی کند تا خود او به راه حل مناسب برسد. این روش را روش غیرمستقیم (Non - Directive method) می نامند.
3. نظریه متعادل این است که مشاوره با توجه به نوع مشکل فرد و توانمندی او، هر یک از دو روش مستقیم یا غیرمستقیم را که بخواهد، انتخاب کند و در مواردی از هر دو روش استفاده نماید. این روش را روش انتخاب () می نامند.[1]
ب: اصول و فنون مشاوره
ما در این قسمت به 3 نکتة مهم اشاره می کنیم:
فرآیند مشاوره
عمل مشاوره از ابتدا تا انتها، باید یک فرایند دقیق و مشخصی را طی کند. به همین خاطر در ابتدا ما باید فضاسازی مناسبی برای مکان مشاوره داشته باشیم چه از نظر ظاهری (آرایش مکان، استفاده از گل طبیعی و...)، چه از نظر روحی و روانی (فراهم سازی اسباب تقویت روان، پرهیز از ایجاد آشفتگی روانی و...) و چه از لحاظ معنوی و روحانی (یاد خدا، دعا، آهنگ و نوای معنوی و...).
در مشاوره باید به فنون مناسب ارتباطی آگاه باشیم و با ایجاد ارتباط متقابل و دریافت مشکل، به تجزیه و تحلیل آن بپردازیم سپس با شناسائی مشکل، به ارزیابی راه حلهای ممکن و مناسب با اوضاع شخصی، روانی و رفتاری مراجعه کننده پرداخته و با انتخاب راه حلهای مناسب، برنامه ای رفتاری، برای مراجعه کننده، و در راستای حل مشکل او تنظیم نمائیم. هنگام عمل مراجع کننده به این برنامه ها نظارت را فراموش نکنیم و همیشه بر روند اصلاح رفتار مراجع خود نظارت داشته باشیم.
کیفیت بیان مشکل توسط مراجعه کننده و شیوة برخورد مشاور با او
کیفیت بیان مسأله یا مشکل توسط مراجعه کننده می تواند متناسب با اوضاع روحی، روانی و رفتاری مراجعه کننده متفاوت باشد:
1. گاهی بعضی از مراجعه کنندگان بدون هیچ دغدغه ای (تصریح به مشکل) می کنند.
2. گاهی بعضی افراد مشکل خود را (کتمان) می کنند، و اینان یا مشکل خود را سربسته و بصورت کُدوار بیان می کنند، و یا اینکه مشکل خود را به دیگری نسبت می دهند و خود را نماینده شخص دیگر می دانند.
3. گاهی مراجعه کننده مشکل را با (ابهام) بیان می کند، که این سختر از مرحلة قبل است چون در مرحلة قبل اگر مشاورهبا همان کُدها توجه کند به مشکل پی می برد اما در ابهام گوئی، مراجعه کننده حتی بصورت کُدوار هم مشکل خود را بیان نمی کند.
4. گاهی بعضی مراجعه کنندگان (سکوت) کرده و سخنی نمی گویند حال این سکوت یا ابتدائی است و از ابتدای مشاوره ساکت است و یا در حین مشاوره سکوت می کند.
نحوة برخورد شخص با مشاور با هر یک از این 4 حالت بسیار مهم است. ما در زیر برای هر کدام از این موارد یک شیوه را پیشنهاد می کنیم:
1. هنگامی که مراجع مشکل را به صراحت بیان می کند از شیوة هدایت کننده استفاده کنید، یعنی اینکه اگر قسمتی را که مشاور فکر می کند بزنگاه مشکل است، از او تقاضای تکرار کند، یا اگر ائی بحث، از سیر اصلی منحرف شد بحث را به مسیر اصلی بر گرداند، یا اگر جائی نیاز به توضیح بیشتر داشت با لطائف الحیلی سعی کند تا مطلب را با روشنی بیشتری بیان کند و... .
2. هنگامی که مراجع اصرار بر کتمان دارد از شیوة بازدارنده استفاده کنید. مثلاً شما می توانید از تاریخچة مشکل سؤال کنید، یا حتی می توانید از از تاریخچة زندگی شخصی مراجع (البته با دقت و ظرافت) سؤال کنید، یا اینکه با دلائل منطقی و قوی بر حضور مراجع اصلی اصرار کنید (در مواردی که مراجع از زبان دیگری سخن می گوید)، یا اینکه او را تشویق کنید به صراحت بیان، و یا او را از عدم صراحت در بیان مشکل بترسانید، و عواقب خطرناک و وخیم این مشکل را برای او بازگو کنید.
3. هنگامی که مراجع سعی در مبهم گوئی دارد از شیوة آشکارسازی استفاده نمائید. مشاور با دقت، با واژگان و نکات کلیدی سخن مراجعه کننده توجه کند و از آنها یادداشت برداری نماید و یا گاهی خود مشاور، سخن مراجعه کننده را تکرار کند و از مراجعه کننده بخواهد که آیا درست فهمیده ام یا نه؟ و یا گاهی می تواند با موارد و مطالبی که در تقریب ذهن مشاور برای کشف مشکل مراجعه کننده مؤثر است گریز بزند. و حتی می تواند خود مشاور به مشکل تصریح کند و از مراجعه کننده اعتراف بگیرد که مشکل شما این سات یا نه؟ البته توجه به علائم آشکار در گفتار و رفتار مراجع (مثل نحوة سخن گفتن، اضطراب، حرکت دست و چشم، نحوة نشستن و...) و همچنین تشویق و بیم دهی مراجع کننده نیز برای آشکارسازی مهم است.
4. هنگامی که مراجع سعی در سکوت دارد می توان از شیوة به حرف در آوردن مراجعه کننده استفاده کرد. البته این سکوت می تواند دلائلی داشته باشد مانند عدم ایجاد رابطة حسنه بین مشاور و مراجعه کننده، عدم رضایت از فرایند مشاروه، خستگی زیاد و...[2] و برای هر کدام راهکارهای مخصوص وجود دارد. در اینگونه موارد می توان از شیوة به حرف در آوردن استفاه کرد، و این می تواند با طرح سؤالات ابتدائی و روشن باشد یا حتی می تواند با درخواست نقاشی و تصویری باشد (چون در این حالت اینگونه افراد آنچه را در ذهن دارند به تصویر می کشند) یا پیشنهاد ارائه گزارشی مکتوب از خود، یا توصیف چیزی (مثل بهار)، یا حتی تقاضای نوشتن انشائی در موضوع خاصی نمائیم که در این صورت می توان مشکلات آنها را از میان نوشته هایشان بیرون کشید. حتی بیان خاطرات هدایت کننده و جهت دهنده از خود توسط مشاور نیز می تواند در این زمینه به مشاور کمک کند.
فنون ارتباطات
آشنائی با فنون ارتباطی و روح و ساختار ارتباطات، به مشاور کمک می کند تا حس ارتباط متقابل و همدلی را تقویت کند. بحث ارتباطات (کلامی، غیر کلامی، دوگانه) از مباحث مهم و مفصل در بحث های مشاوره ای و تربیتی است و کتابهی فراوانی نیز در این زمینه تدوین شده است. بنده بخاطر عدم اطاله، به این بحث نمی پردازم ولی در عوض یک برگ در باب (ارتباطات مشاوره ای) که به طور خلاصه و کلی به رکان آن اشاره شده است را ضمیمه می کنم.
ج: اصول و توصیه های مشاوره ای
در این قسمت به طور خلاصه و مختصر به توصیه هائی در زمینة، (مشاور) و (مراجعه کننده) می پردازیم. و علت بیان توصیه به مراجعه کننده با توجه به اینکه از موضوع سؤال جنابعالی خارج است این است که شما با در اختیار قرار دادن این توصیه ها به مراجعین خود، می توانید روند مشاوره را تسهیل نمائید. این توصیه ها از این قرار است:
توصیه به مشاور:
1. قبل از ورود به جلسة مشاوره، و به هنگام ارایه هر نوع راهکار و یا توصیه ای، با یاد خداوند و توکل بر او آمادگی روحی و معنوی کسب کنید و در راه مدد به مراجع از خداوند مدد بجویید.
2. از جنبة علمی به ساختار و آثار توصیه ها واقف باشید.
3. با اطمینان خاطر و یا احتمال قوی به اثربخش بودن توصیه ها، آنها را به مراجع القاء کنید.
4. حتی الامکان از به کارگیری لحن اخلاقی و تربیتی بپرهیزید و بر لحن علمی و منطقی تأکید ورزید.
5. جانب امیدبخشی و انذاردهندگی را به نحو مطلوب و اعتدال آمیز رعایت کنید.
6. از به کارگیری اطلاحات و واژگان صرفاً فنی و غیرضروری بپرهیزید.
7. به توصیه های اخلاقی و تربیتی، خود نیز پای بند باشید.
8. از وعده های غیرقابل انجام و یا سخت و دیر انجام بپرهیزید.
9. از تعرض به اصول ارزشها و باورهای مراجع اجتناب بورزید، مگر در صورتی که مشاروه بابت تجزیه و تحلیل آن اصول باشد.
10. نه چندان مجمل بگوئید که به ابهام بینجامد و نه چندان مفصل، که خسته کننده باشد.
11. براساس خوشایند و بدآیند مراجع توصیه نکنید.
12. توصیه ها از عوارض و لوازم نامطلوب مبرا باشد.
13. برای برطرف شدن مشکل مراجع خود و یا درمان ناهنجاری او به درگاه خداوند دعا کنید.
14. پی گیری و انجام توصیه ها ممکن باشد.
15. مشاوره بایدبه مراجع به چشم مخلوق و محبوب خدا و انسان و هم نوع نگاه کند و هرگاه ببیند که مشکل مراجع خارج از حیطه علمی او است او را به متخصصان برجسته ارجاع دهد.
توصیه به مراجع:
1. قبل از ورود به جلسة مشاوره و در حین شنیدن توصیه های مشاور، با خداوند ارتباط معنوی ویژه ای برقرار کند.
2. مستمع خوبی برای توصیه های مشاور باشد.
3. بر مشاور خویش اعتماد ورزد و در عین حال از او انتظار معجزه را نداشته باشد.
4. از عجله به خرج دادن، و انتظارات بی جا در امر درمان و یا حل مشکل خود پرهیز کند.
5. نسبت به مشاور خود متعهد بماند و در حد توانائی خود در به کار بستن توصیه های تلاش کند.
6. در صورت احساس نیاز به همکاری جدی و فعال مشاور در راستای عمل به توصیه ها با کمال ادب و احترام از او کمک بخواهد.
7. به هنگام عمل به توصیه ها، واقعیات حالی، شخصیتی، روانی و رفتاری خود را از نظر دور ندارد و به عوارض و لوازم آن ملتفت باشد.
8. در گزارش خود به مشاور در ارتباط با اقدام عملی بر توصیه ها، کاملاً صادق باشد.
9. از جدال و مرائ با مشاور در ارتباط با توصیه ها بپرهیزید.
10. در مقام اقدام به توصیه ها از خداوند مدد بجوید.
11. ... .
منابع کمکی:
فنون و روشهای مشاوره، عبدالله شفیع آبادی، چ 12، تهران: نشر ترمه، 1381.
اصول و فنون مشاوره و راهنمائی، علی نقی فقیهی، چ 1، تهران: انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، 1373.
ارتباط شناسی، محسنیان راد، تهران: انتشارات سروش، 1379.


[1] . اصول و فنون مشاوره و راهنمائی، علی نقی فقیهی، چ 1. ص 39، تهران: انتشارات سازمان تبلیغات، 1373.
[2] . فنون و روشهای مشاوره، عبدالله شفیع آبادی، چ 12، ص 49، تهران: نشر ترمه، 1381.
( اندیشه قم )