اظهار محبت و دوستی در میان انسان‌ها، راه‌های مختلفی دارد؛ گاهی کلمات آتشین و سخنان محبت‌آمیز در قالب شعر و نثر، پیام محبت را می‌رساند و گاهی ریزش بی‌امان اشک سوزان و شراره‌های قلب فروزان، پیک خوش‌خبر صفا و محبت است. هدیه دادن، احترام نمودن و پذیرایی کردن، از دیگر نشانه‌های محبت‌ورزی می‌باشند.
اظهار محبت خداوند به بندگانش، از نوع انفعالات و تأثراتی نیست که در میان انسان‌ها شایع است؛ چون او منزّه و مبرّا از این گونه حالات است. محبت خداوند به مخلوقاتش، به این جهت است که هر علتی به معلول و هر صانعی به مصنوع خود علاقه‌مند است. هر معلولی، ظهور و تراوشی از علت خود است و با آن، سنخیت و مشابهت دارد. بنابراین، به علت خود علاقه‌مند و وابسته است؛ چون هستی و سرمایه وجودش را از او می‌داند. هر چه علت، قوی‌تر و ادراک معلول بیشتر باشد، دوستی و محبت میان آن دو شدیدتر است؛ پس بالاترین و قوی‌ترین نوع دوستی، محبتی است که خداوند نسبت به بندگان خود دارد.
سایه معشوق اگر افتاد بر عاشق چه شد
ما به او محتاج بودیم، او به ما مشتاق بود
خداوند، در آیات و روایات فراوانی، محبتش را به بندگانش ابراز کرده است؛ مانند این آیات: (إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ)؛1 (فَإِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ)؛2 و (وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ).3
در حدیث قدسی نیز چنین آمده است: (اگر آنان که از من روی گردانیده‌اند، می‌دانستند که چه قدر منتظر آنان هستم، از شوق می‌مردند).4
محبت خداوند به بندگانش، دارای آثار و نشانه‌هایی است که در احادیث به آنها اشاره شده است. بعضی از این نشانه‌ها و آثار عبارتند از:
1. اطاعت از خداوند و پیروی از اولیای او: (کسی که خوشحال می‌شود از این که بفهمد محبوب خداست، باید مطیع خدا و پیرو ما [اهل بیت] باشد).5
2. زیاد به یاد خدا بودن: (اگر بنده‌ام را ببینی که زیاد به یاد من است، خودم چنین اجازه‌ای به او داده‌ام و او را دوست می‌دارم).6
3. آرامش درونی و شکیبایی: (هنگامی که خداوند بنده‌ای را دوست بدارد، او را با زیور آرامش و شکیبایی می‌آراید).7
4. داشتن قلبی پاک و اخلاقی متعادل: (زمانی که خداوند بنده‌ای را دوست بدارد، قلبی پاک و اخلاقی متعادل (به دور از افراط و تفریط) روزی‌اش می‌کند).8
5. دوست داشتن مطیعان و دشمنی با عاصیان: (اگر می‌خواهی بدانی که در تو خیر و نیکی وجود دارد یا نه، به قلبت بنگر؛ اگر در آن دوستی و محبت نسبت به بندگان مطیع خداوند و بغض و کینه نسبت به گناهکاران یافتی، پس در تو خیر و نیکی است و خداوند تو را دوست دارد).9
نعمت وجود و حیات و استمرار آن و مجهز بودن به اسباب و لوازمی که برای ادامه زندگی و تکامل مادی و معنوی انسان بایسته است، از دیگر جلوه‌های محبت خداوند به بندگانش می‌باشد.
شور و شوق و کشش و جذبه‌ای که گاهی انسان در کانون وجود و نهان‌خانه ضمیرش احساس می‌کند و او را به سوی کمال مطلق و هستی بی‌کران می‌کشاند، از نشانه‌های دیگر لطف و محبت الهی است. اگر محبت و عنایت حق به بندگانش نبود و شبستان قلب ما با نور محبت او روشن نگشته بود، هرگز آتش اشتیاق در درونمان زبانه نمی‌کشید و نهر کوچک وجودمان، میلی به دریا شدن و بی‌کرانه گشتن، پیدا نمی‌کرد.
رشته‌ای بر گردنم افکنده دوست
می‌کشد آن جا که خاطرخواه اوست
احساس نیاز به دعا، تضرّع و خاکساری در پیشگاه معبود متعال و عرض نیاز و حاجت به او، از آثار توجّه، عنایت و محبت خداوند به بندگانش می‌باشد.
محبت بندگان و اولیای خدا به جایی می‌رسد که اعلام می‌کنند: خدایا! اگر ما را در جهنم هم ببری، باز هم اعلام می‌کنیم که دوستت داریم.
در مناجات شعبانیه چنین آمده است: (خدایا! اگر مرا وارد آتش کنی، به دوزخیان اعلام می‌کنم که دوستدار تو هستم) و نیز در مناجات ابوحمزه ثمالی آمده است: (خدایا! اگر با غل و زنجیر به بندم کشی و لطف عام و شاملت را از من دریغ کنی و دیگران را از رسوایی‌هایم آگاه سازی و دستور دهی به آتشم ببرند و میان من و بندگان خوبت، جدایی بیندازی، با این همه، امیدم از تو بریده نمی‌شود و از آرزوی عفو و گذشتت، صرف نظر نخواهم کرد و محبت تو از قلبم بیرون نخواهد رفت).
دعاهای اولیای برگزیده و بندگان معصوم خداوند، سخنانی شاعرانه ومبالغه‌آمیز نیست که در گرما گرم غلبه احساسات بر زبان آنان جاری شده باشد؛ بلکه بیان حال و مشاهدات آن خوبان پاک‌سرشت است. آنان، عاشقان دل‌باخته و شیدایی‌اند که یکسره غرق تماشای محبوب خویش بوده، جلوه‌های جمال و کمال دوست را در هر مظهر و موجودی، به روشنی می‌بینند. امام حسین علیه‌السلام در دعای عرفه می‌گوید: (تو آن خدایی هستی که معبودی جز تو نیست. خود را به هر چیز شناسانده‌ای؛ به طوری که در نزد هیچ چیز، ناشناس نیستی. تو آن خداوندی هستی که در هر چیز، خود را به من نمودی؛ آن سان که تو را در هر چیزی آشکار دیدم و تو برای هر چیز، ظاهر و هویدایی).
کی رفته‌ای ز دل که تمنا کنم تو را
کی گشته‌ای نهفته که پیدا کنم تو را
با صد هزار جلوه برون آمدی که من
با صد هزار دیده تماشا کنم تو را
آن محرمان راز هستی، خانه دلشان را از غیر حق پرداخته و حرم قلبشان را منزلگاه جانان ساخته‌اند؛ زیرا دل، حرم خداست؛ پس غیر او را نباید در آن جای داد.
آنان، پروانگان شمع ذات احدی و جمال ازلی هستند؛ هر چه از محبوب می‌بینند، زیبایی و کمال است. اگر چه خدای حکیم و رحیم، بندگان پاک و برگزیده خود را با آتش عذاب نمی‌کند و در جهنم جای نمی‌دهد؛ ولی اگر به فرض چنین هم باشد، در میان شعله‌های آتش، باز نظاره‌گر جمال محبوبند و جز لطف، خوبی، کمال و جمال دوست، چیزی نمی‌بیند.
در آتش ار خیال رخش دست می‌دهد
ساقی بیا که نیست ز دوزخ شکایتی
پی نوشت:
1. بقره، آیه 222.
2. آل عمران، آیه 76.
3. همان، آیه 134.
4. ری شهری، میزان الحکمه، ج 4، ح 2797.
5. میزان الحکمه، ج 2، ص 223.
6. همان، ح 3136.
7. همان، ص 224.
8. همان، ح 3145.
9. همان، ص 233.
