قبل از پرداختن به ارائة راه‌های عملی در فرهنگ‌سازی دینی لازم است اشاره‌ای به معنای فرهنگ‌سازی دینی شود.
فرهنگ‌سازی دینی به معنای (نمود عینی دادن و نهادینه کردن ارزش‌های دینی در عمل‌کرد افراد و صحنه‌های اجتماعی است). و تحقق آن در یک فرایند چندین مرحله‌ای امکان‌پذیر است.
بهترین راه‌های عملی فرهنگ‌سازی دینی عبارتند از:
1. تعریف عملیاتی از (دین)، (ارزش‌های دینی) و (فرهنگ دینی)؛ ابتدا باید فرد یا افراد ، این توانایی را داشته باشند که ارزش‌ها و معارف دینی را از متن قرآن و سنت استخراج نموده و تعریف دقیق و کاربردی از آن ارایه دهند.
2. تصحیح معنا و مفهوم ارزش‌هاو مفاهیم دینی از پیرایه‌های محیطی و اجتماعی و وفاق بخش‌های مختلف فرهنگی نظام در مورد آن؛ چنانچه حضرت امام (قدس‌سره) در فرآیند نوسازی جامعه، مفاهیمی مانند معنویت‌گرایی یا آخرت‌گرایی، جدایی دین از سیاست، تقابل دنیا و آخرت، نگرش سنّتی به تودة مردم، وجه تلقی از قضا و قدر و وجه تلقی نسبت به زنان را در عمل و نظر مورد بازنگری قرار داده[1] و بر اساس معیار اسلام و دیانت ناب این مفاهیم را معنا بخشیده‌اند، اکنون نیز باید ارزش‌های دینی به دور از پیرایه‌های اجتماعی مورد بررسی قرار گرفته و در مورد آنها بین بخش‌های فرهنگی نظام توافق کاملی حاصل گردد.
3. سومین مرحله برنامه‌ریزی است؛ یعنی اینکه فعالیت فرهنگی از کجا و با چه مکانیزمی آغاز گردد. باید راهی را یافت که همواره درست بودن تصمیم‌ها را تضمین نماید. در برنامه‌ریزی باید به این نکته توجه داشته باشیم که، فرهنگ‌سازی دینی نیازمند برنامه‌ریزی دراز مدت و استراتژیک می‌باشد، بر پایة برنامة کوتاه مدت و انفعالی نمی‌توان فرهنگ جامعه را همساز و هم‌آهنگ با دین نمود.
عمده‌ترین اقدامات راهبردی در برنامة علمی فرهنگ‌سازی دینی به شرح زیر است:
الف) گام نخست در برنامة عملی فرهنگ‌سازی دینی، (خودسازی) می‌باشد. رسالت عظیم متولیان فرهنگی این است که ابتدا خود را به ملکات و ارزش‌های دینی مانند ایمان، تقوا، شرح صدر و ... آراسته و در عمل به ارزش‌ها از دیگران سبقت بگیرند[2].
ب) گام دوم (دیگرسازی) است که در قالب ارشاد و نصیحت، تبلیغ و تعلیم و تربیت اسلامی امکان‌پذیر است. هدف از ارشاد و نصیحت، ارتقای سطح تربیت و ترویج فضایل اخلاقی است. تکریم شخصیت دیگران، وفق و مدارا، برخورد محبت‌آمیز،استفاده از روش‌های غیر مستقیم همچون روش الگویی، در کارآیی نصیحت و ارشاد و تأثیر گذاری آن، نقش بسیار مؤثری ایفا خواهد نمود. در دعوت انبیاء نیز دقیقاً همین مراحل و شیوه‌ها مورد استفاده قرار گرفته است[3]. رسول خدا وقتی مأموریت یافت تا خویشان خود را به دین جدید دعوت کند، در مجلسی که به همین منظور تشکیل داده بود، پیش از ابلاغ دعوت خود، از آنها با غذایی که از گوشت گوسفند و شیر فراهم آمده بود، به خوبی پذیرایی کرد و آنگاه آنان را به پذیرش دین الهی دعوت کرد[4]. این شیوة برخورد، سیرة مستمر پیامبر صلّی الله علیه و آله و اهل بیت آن حضرت بود و آنان با استفاده از همین روش، مردم را به دین خدا جذب و دل‌ها را به سوی خود و هدایت‌های دینی خویش متوجه کرده و از آن مردم دور از فرهنگ و اخلاق، انسان‌های مؤمن، با فضیلت و با کمال تربیت نمودند.
ج) در شرایط کنونی فرهنگ‌سازی دینی و احیای ارزش‌های مذهبی در جامعه فعالیت نظام یافته و هم‌فکری و تلاش گروهی را لازم دارد که از نظر ابزار کار و حیطة عمل به مراتب گسترده‌تر و پیچیده‌تر از گذشته است. لازمة فرهنگ‌سازی دینی در حال حاضر این است که همة نهادهای اجتماعی، مسئولان فرهنگی، صدا و سیما، مطبوعات و... بصورت هماهنگ و منسجم در نهادینه کردن ارزش‌های دینی تلاش ورزند. و از این میان نقش خانواده، آموزش و پرورش، صدا و سیما و مطبوعات به مراتب برجسته‌تر از دیگر نهادها است[5].
نهاد آموزش و پرورش یکی از مهمترین نهادهایی است که می‌تواند در فرهنگ‌سازی دینی نقش موثر ایفا نماید. در واقع شخصیت فرهنگی جوانان و نوجوانان از رهگذر متون درسی و الگوهای رفتاری مربیان در مدارس تغذیه می‌کند. اگر محتوای کتاب‌ها فرهنگ دین و ارزش‌های مذهب را به دانش‌آموزان عرضه کند، جامعه‌ای که به بار می‌آید، جامعة (دین باور) و (دین محور) خواهد بود. به امید آن روز.
برای مطالعة بیشتر؛ در این مورد به کتاب‌های زیر مراجعه فرمایید.
1. محمد حسن حسنی، نوسازی جامعه از دیدگاه امام خمینی(ره)، نشر عروج، 1377.
2. محسن فرد رو و همکاران، جامعه و فرهنگ، انتشارات آرون، ج1، 1380.
3. سید مهدی موسوی کاشمری، روش‌های تربیت، دفتر تبلیغات اسلامی، 1379.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . محمد حسن حسنی، نوسازی از جامعه از دیدگاه امام خمینی. نشر عروج،1377، ص248.
[2] . سورة مائده، آیة 100؛ سورة انعام، آیة 50.
[3] . سورة بقره، آیة 213؛ سورة شعرا، آیة 214.
[4] . شیخ مفید، الارشاد، ص29.
[5] . محسن خودرو و همکاران، جامعة فرهنگ، انتشارات آرون، ج2،1380، ص193 به بعد تحت عنوان: (فرهنگ عمومی و رسانه‌ها).
