عقوق والدین و ضد آن را توضیح دهید. چه سفارش هایی درباره نیکی به پدر و مادر شده است؟

عاق والدین (خشم آوردن و دل شکستن و آزردن خاطر پدر و مادر) از گناهان کبیره و سبب بدبختی انسان در دنیا و آخرت و به تجربه ثابت شده که موجب کوتاهی عمر و تلخ و سخت شدن زندگی بر انسان، و فقر و پریشانی انسان می شود. در آیات و روایات از آن مذمت شده، و بدترین نوع قطع رحم است. خداوند تبارک و تعالی می فرماید:
(فَلا تَقُلْ لَهُما أُفّ)؛[1] حتی کلمه ی افّ (کلمه و سخن ناخوشایند) نباید به آنان (پدر و مادر) بگویید.
در حدیثی امام صادق(علیه السلام) می فرماید:
اگر خداوند چیزی را کم تر از افّ گفتن می دانست، آن را نهی می فرمود.
رسول خدا(صلی الله علیه وآله)می فرماید:
کن باراً و اقصر علی الجنة و ان کنت عاقاً فَاقْصِر علی النار[2]؛ (با پدر و مادر) نیکو رفتار باش، تا در بهشت جای گیری و اگر عاق شوی، در آتش جهنم خواهی بود.
و در حدیث قدسی وارد شده که خداوند می فرماید:
به عزّت و جلال و علّو شأن خودم سوگند، اگر عاق والدین، مثل همه ی انبیا عمل کند از او نمی پذیرم[3].
امام صادق(علیه السلام)نیز می فرماید:
و اذا کان یوم القیمه کُشف غطآء من اغطیة الجنة فوجد ریحها من کانت له روح من مسیرة خمسمأة عام الاّ صنفاً واحداً، فقیل له من هم قال العاق لوالدیه[4]؛ چون روز قیامت شود، پرده ای از پرده های بهشت برداشته شود و هر کس دارای روح باشد، بوی بهشت را از پانصد سال راه خواهد شنید، مگر یک دسته. عرض کردند: آنان چه کسانی هستند؟ فرمود: عاق والدین.
از رسول خدا(صلی الله علیه وآله) نقل شده است که فرمود:
تمام مسلمانان در روز قیامت مرا خواهند دید، مگر عاق والدین و شراب خوار و کسی که نام مرا بشنود و بر من صلوات نفرستد[5]. اللهم صلّ علی محمد و آل محمد.
در روایات آمده است که نفرین پدر در حق فرزند رد نخواهد شد و به تجربه ثابت شده است، و سکرات موت و عذاب قبر کسی که عاق مادر شده باشد سخت خواهد بود.
نیکی به پدر و مادر
و ضدّ عقوق والدین، احسان و نیکی نمودن به پدر و مادر است چه در حیات باشند و چه فوت کرده باشند که بهترین سعادت و شریف ترین صفات و نیز موجب تقرب به ذات مقدّس خدا و ثواب و پاداش دنیا و آخرت است؛ هم چنان که خداوند آن را هم ردیف عبادت خود قرار داده است.
(وَ قَضی رَبُّکَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِیّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً)؛[6] پروردگار تو فرمان داده است جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید.
هم چنین خداوند می فرماید:
(وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغِیراً)؛[7]برای ایشان از جهت مهربانی، افتاده و فروتن باش و بگو پروردگارا پدر و مادر مرا رحمت کن، چنان که مرا در کودکی پرورانیدند.
رسول خدا(صلی الله علیه وآله) می فرماید:
برّ الوالدین افضل من الصلوة و الصّوم و الحجّ و العمرة و الجهاد فی سبیل الله[8]؛ نیکی به پدر و مادر، از نماز و روزه و حجّ و عمره و جهاد در راه خدا برتر است.
امام صادق(علیه السلام) نیز بعد از سؤال از بهترین اعمال می فرماید:
ایّ الاعمال افضل؟ قال(علیه السلام): الصلوة لوقتها و برّ الوالدین و الجهاد فی سبیل الله[9]؛ از امام صادق(علیه السلام)سؤال شد که چه عملی بهتر است؟ فرمود: نماز اوّل وقت و نیکی به پدر و مادر و جهاد در راه خدا.
هم چنین می فرماید:
جآء رجل الی النبیّ(صلی الله علیه وآله) فقال: یا رسول الله من أبَر؟ قال اُمّک. قال: ثم من؟ قال امّک. قال: ثّم من؟ قال امّک. قال: ثم من؟ قال اباک[10]؛ مردی خدمت پیامبر(صلی الله علیه وآله)آمد و پرسید: یا رسول الله به چه کسی احسان کنم؟ فرمود: به مادرت. تا سه بار پرسید، حضرت فرمود: به مادرت، تا بار چهارم، که فرمود: به پدرت.
چه خوش گفت زالی به فرزند خویش *** چو دیدش پلنگ افکن و پیل تن
گر از عهد خردیت یاد آمدی *** که بیچاره بودی در آغوش من
نکردی در این روز بر من جفا *** که تو شیر، مردیّ و من پیره زن
همان کودک از مگس رنجه ای *** که امروز سالار و سرپنجه ای[11]در روایات نقل شده است که اگر پدر و مادر به فرزند خود بدی کنند و یا او را بزنند، فرزند باید با مهربانی و عطوفت با آنها رفتار کند تا اجر و ثواب او بیش تر گردد. اطاعت از پدر و مادر واجب و لازم است و نباید بدون اجازه ی آنها کار مباح و حتی مستحبّی انجام داد و اگر فرزند بدون رضایت والدین به مسافرت برود (غیر از سفر واجب، مثل حج) باید نماز را تمام بخواند، چون سفر معصیت است.
پی نوشتها:
[1]. سوره ی اسراء، آیه ی 23.
[2]. جامع السعادات، ج 2، ص 202.
[3]. جامع السعادات، ج 2، ص 202.
[4]. همان.
[5]. همان.
[6]. سوره ی اسراء، آیه ی 23.
[7]. سوره ی اسراء (بنی اسرائیل)، آیه ی 24.
[8]. جامع السعادات، ج 2، ص 203.
[9].همان، ص 204.
[10].همان، ص 203.
[11]. کلیات سعدی، ص 87.
منبع: دروس اخلاق اسلامی، سید محمد علی جزایری (آل غفور)، مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه