منظور از صله ارحام در اسلام چیست؟ آیا دید و بازدید که در آن یاد خدا نباشد هم حکم صله ارحام را دارد؟

یکی از دستورات اسلام، که خیلی درباره آن سفارش شده است، صله رحم است. که با تعابیر زیادی در آیات و روایات آمده است. شاید علتش این باشد که، اجتماع بزرگ نتایج پرثمرتری را دربردارد. و هرچیزی که موجب اتحاد و اجتماع شود، اسلام درباره‌اش سفارش نموده است. اصولاً، علت اینکه اسلام نسبت به نگهداری و حفظ پیوند خویشاوندی پافشاری زیادی کرده، این است که همیشه برای اصلاح، تقویت، پیشرفت، تکامل، و عظمت بخشیدن به یک اجتماع عظیم، از هر نظر که باشد،‌ از نظر اقتصادی و یا نظامی و یا جنبه‌های معنوی و اخلاقی، از واحدهای کوچک آن شروع می‌کنند.
با پیشرفت و تقویت تمام واحدهای کوچک، اجتماع عظیم، خود به خود اصلاح و دارای عظمت خواهد شد. اسلام برای عظمت مسلمانان، ‌از این روش به نحو کاملتری بهره‌برداری نموده است. و پیداست هنگامی که اجتماعات کوچک خویشاوندان و بستگان از نظرمادی، معنوی، عاطفی و... قوی و نیرومند شد، اجتماع عظیم ملت مسلمان نیز عظمت می‌یابد. حدیثی که از پیامبر اسلام نقل شده که: (صلة الرحم تعمر الدیار و تزید فی الأعمار و إن کان اهلُها غیر إخیارٍ)؛ پیوند با خویشان شهرها را آباد می‌کند و بر عمرها می‌افزاید. اگر چه انجام دهندگان آن از نیکان هم نباشند.[1] به همین معنی اشاره دارد.
معنای واژة (صله):
صله واژه‌ای عربی است که در کتب لغت برای آن ده‌ها معنی ذکرکرده‌اند از جمله به معنی پیوستن، پیوند، برقراری خویشی است.
برخی گفته‌اند: حقیقت صله، مهربانی و لطف و رحمت است. یا آن که خویشان را در ثروت و رفاه خود شریک گرداند.
در میان مردم عرب، زمانی که کسی بخواهد بگوید، مردی بر مرد دیگر احسان کرد و مال یا چیزی به او هدیه داد، می‌گویند: فلانی به وسیله مالی که بخشیده است، (و صله کرده) خود را به فلانی وصل نموده است.
معنای واژة (رحم):
واژة (رحم و ارحام) در اصل، برگرفته از همان رَحِم است که جایگاه رشد جنین است. ارحام و به تعبیر دیگر (ذوالقربی) به تمام افرادی گفته می‌شود که از راه تولد با انسان نسبتی پیدا می‌کنند و منحصر به افرادی که نمی‌شود با آنان ازدواج کرد (مثل عمه، خاله، خواهر) نمی‌شود.
بنابراین، صله رحم، به معنای مهربانی و رسیدگی نسبت به خویشان و نزدیکانی است که از حقوق بیشتری نسبت به دیگران برخوردارند. به همین سبب در فقه به ارحام و خویشان نسبی توجه زیادی مبذول شده است. و در مواردی که انسان حقوق مالی به عهده دارد، اگر میان بستگان وی افراد نیازمندی وجود داشته باشند، باید آنها را بر دیگران مقدم بدارد. و از آنجا که این گونه امور، از مسایل فطری و سنن اجتماعی است، اسلام بر آن تأکید دارد. تا آنجا که قرآن کمک به بستگان را، جزء حقوق مالی ثروتمندان محسوب می‌دارد. و از آنجا که سخن از کمک به اقوام و خویشان به میان آمده، آن را به عنوان یک حق واجب ذکر کرده است.
باید دانست که، صله رحم تنها در دید و بازدید، خلاصه نمی‌شود. بلکه باید بر پیوند خویشاوندی با مهر و محبت و صفا و صمیمیت، باقی ماند.
حدود خویشاوندی:
همراهی و بررسی امور خویشاوندان، از نظر مالی و معنوی، از بزرگترین وسایل تقرب به درگاه خداوند و بهترین طاعات محسوب می‌شود. و موجب زیادی مال و طولانی شدن عمر است. باید یادآوری کردکه هر چه روابط فامیلی را بگسلد، انجام آن روا نیست. از جمله اینکه، کسی هدیه‌ای به آنها بدهدو پس بگیرد و یا از او قرض بخواهد و ندهد. و نیز مریض شود ولی عیادتش نکند. حد واجب رابطه با فامیل و رسیدگی به آنها، آن مقدار است که اگر انجام نگیرد، گویند وی رابطه‌اش را با فامیل قطع کرده است. و تشخیص این امر به عهده عرف است. و در هر خانواده، مراتبی مخصوص دارد. افزون بر این حدّ، مستحب است که هر کسی بیشتر بدان موفق شود از فضیلت بیشتری برخوردار است.
در جواب به قسمت دوم سؤال مزبور باید توجه داشت که، چون صله رحم در جوامع اسلامی باعث پیوند خویشاوندی و تحکیم آن می‌شود، و در نتیجه، در جامعه بسیاری از مشکلات خود به خود، به واسطه همین صله رحم حل می‌شود، ثواب دارد و اگر یاد خدا هم نباشد، صرف عمل، ‌محبوب خداست. و اگر یاد خدا باشد، ثواب دارد.
نتیجه‌گیری: به هر تقدیر، از دیدگاه اسلام، انسان با تمام خویشان خود، باید علاقه و ارتباط داشته باشد. و آنها را مورد احترام قرار دهد و اموال آنها را جویا شود. و نسبت به آنها بی‌تفاوت نباشد و از آنها دلجویی کند یا به وسیله نامه گهگاه آنان را یاد نماید.
امیدوارم، همه ما این موضوع پراهمیت را نادیده نگیریم و عواقب شوم و تلخ قطع رحم را درنظر بگیریم. و هر کس به مقدار توان خود، با ارحام و خویشان، صله و دوستی برقرار کند و از کسی که قاطع رحم است، ‌دوری نمائیم.
جواب اجمالی:
صله رحم، یعنی انسان پیوند عاطفی خود را با خویشان نسبی (ارحام) استمرار بخشد و هیچ گاه ارتباط و علاقه خود را با آنها قطع نکند. چون خویشاوندان انسان از نظر نیازهای انسانی و عاطفی متفاوتند، ‌باید در برابر هر نیاز، پاسخ متناسب داد. گاهی با یک تماس تلفنی، رفع نیاز می‌شود. و گاهی با صرف میلیونها ریال هم رفع نیاز نمی‌گردد.
قطع ارتباط با خویشاوندان از گناهان کبیره است. صرف صله رحم، محبوب خداست. و اگر یاد خدا باشد ثواب‌اش بیشتر می‌شود.
منابع جهت مطالعة بیشتر:
1. صله رحم در اسلام، شیخ محمود ارگانی حائری بهبهانی، ‌انتشارات پیام مهدی (عج).
2. تفسیر نمونه، ج اول، آیه 27 سوره بقره.
3. مرآت العقول، باب صله رحم.
4. نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی.
3. صله رحم و اخلاق در خانواده.
قال المعصوم علیه السّلام :
بر شما باد به دوستی برادران راستین و صمیمی زیرا آنان در وقت نعمت مایة زینت و به هنگام سختی و مصیبت موجب حفظ آدمی‌اند.
(مجلسی، بحار الانوار، دار الکتب الاسلامیه، بی‌تا، ج 74، ص 187)
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . سفینه البحار، ماده رحم.