جهان بینی علمی و سایر ویژگی های مدرنیسم غربی را چگونه ارزیابی می کنید؟

در پاسخ قصد نقد مفصل این جهان بینی و سایر ویژگی های مدرنیسم را نداریم، بلکه صرفاً برخی از ابعاد این ویژگی ها را بررسی می کنیم.
الف) جهان بینی علمی
علم جدید، به دلیل محدود بودن آن به امور قابل مشاهده و توصیف و اندازه گیری، نمی تواند جهان بینی قانع کننده ای به دست دهد. ما هیچ گاه خدمات علم جدید و فراهم آوردن اطلاعات بسیار فراوان آن درباره ی جهان محسوسات و آثار و نتایج آن را در زندگی روزمرّه انکار نمی کنیم، اما آنچه درخور توجه می باشد، این است که تصویری که علم جدید ارائه می کند، تنها قلمرو محسوسات را شامل می شود و هیچ گاه از جهان غیر محسوسات تصویری به دست نمی دهد و از این رو جهان بینی آن نیز ناقص می گردد.[1] چرا که نمی توان همه ی هستی و همه ی ابعاد آن را در بند آزمون درآورد. مثلاً این که آیا جهان آغاز و فرجامی دارد، یا از هر دو طرف بی نهایت است، قابل آزمون نیست.[2]
این که دانشمندانی چون دکتر نصر، اشتباه محوریِ تجدّد انسان متجدّد را در این نکته دانسته اند که مبنای نظام فکری خویش را واقعیّت جهان خارجی قرار داده اند،[3] به همین معناست. این در حالی است که در همه ی سنّت ها، محور اصلی، واقعیّت خداوند است[4] و نه جهان مادی و به دلیل این دید محدود و غیر جامع جهان بینی علمی، بسیاری از متفکران بر این عقیده اند که جهان بینی علمی اساساً جهان بینی نیست، بلکه علم زده (Scientistic) است و چون هستی منحصر در طبیعت نیست، جهان بینی علمی را جهان بینی معتبری ندانسته اند.[5]
عرصه هایی که به دلیل محدود بودن علم، مشمول ضبط و مهار علم نمی شوند، عبارتند از:
1. ارزش های ذاتی و هنجاری؛ 2. معانی وجودی (آیا x وجود دارد؟) و معانی نهایی (معنای زندگی چیست؟)؛ 3. اهداف و علل غایی؛ 4. کیفیّات؛ 5. امور نامرئی و غیر مادی؛ 6. موجودات برتر از ما.[6]
علاوه بر محدودیت های مزبور، ضعف دیگر جهان بینی علمی آن است که حتی تصویری که علم نسبت به جهان محسوسات ارائه می دهد، موقتی و غیردائمی است؛ بدین معنا که همواره امکان پدید آمدن تغییرات کوچک یا بزرگ در این تصویر وجود دارد.[7] به تعبیر دیگر، از دید علمی، چهره ی جهان روز به روز در حال تغییر است؛ چرا که علم بر فرضیه و آزمون مبتنی است و نه بر اصول بدیهی اولی و عقلی، و از آن جا که فرضیه و آزمون دارای ارزشی موقت هستند، جهان بینی علمی نیز جهان بینی متزلزل و بی ثبات است.[8] در حقیقت، غفلت از همین دو عامل (محدودیّت و موقتی بودن تصویر علمی) باعث شده است متجدّدان از آن جهان بینی بسازند.[9]
گذشته از همه ی اینها، ارزش جهان بینی علمی، ارزش عملی و فنّی است و نه نظری؛ در حالی که آنچه که می تواند تکیه گاه و مبنای یک ایدئولوژی قرار گیرد، ارزش نظری است نه عملی.[10]
هر انسانی نیازمند اتخاذ ایدئولوژی برای زندگی خویش می باشد. در واقع، ایدئولوژی و مکتب از ضروریات حیات اجتماعی است.[11] و ایدئولوژی نیازمند نوعی جهان بینی است که دارای سه ویژگی عمده باشد:
1. به مسائل اساسی جهان شناسی که به کلّ جهان مربوط می شود، پاسخ دهد و نه به جزء خاص؛
2. ارائه ی معرفت و شناسایی آن پایدار و قابل اعتماد و جاودانه باشد، نه موقت و متغیر؛
3. آنچه ارائه می دهد، از ارزشی نظری و واقعیّت نمایانه برخوردار باشد، نه صرفاً عملی و فنی.
اما چنان که دیدیم، جهان بینی علمی، با همه ی مزایایی که در جهات دیگر دارد، نمی تواند این نیازهای سه گانه را برآورده سازد[12] و از این رو قابل اتکا نیست.
در واقع، باید مهم ترین چالش اسلام با مدرنیسم را چالش در جهان بینی آن دانست. روشن است که اندیشه ی دینی ناب، هرگز نمی تواند با یک الگوی نظری علم محور پوزیتویستی، سازگار باشد. البته اسلام به تجربه و روش های علمی ارج می نهد، اما پی ریزی جهان بینی را بر اساس علم تجربی مردود می داند؛ چرا که سرانجام آن، مادی گرایی و دنیازدگی است و لازمه ی آن انکار و بی اعتنایی به جهان ماورای طبیعت و (غیب) می باشد؛ و روشن است که جهان غیب از دعاوی اوّلیه ی دینی و از شرایط اوّلیه ی ایمان است. همچنین دین، دست زدن به آزمون و خطای تجربی را در همه ی قلمروها جایز نمی داند، بلکه برخی از آنها را به وحی و قلمرو وحیانی مربوط می داند.[13] وحی در قلمروهایی که درک آن از توان عقل بیرون است، حکم نهایی و قطعی ارائه می کند و در حوزه هایی که درک آن برای عقل دشوار است، به راهنمایی آن پرداخته، رسیدن به مقصد را آسان می سازد.
ب)عقل و عقلانیّت
یکی دیگر از ویژگی های مدرنیسم، برداشت خاص آن از عقل و عقلانیّت است. مدرنیسم بر عقل ابزاری تأکید دارد. شکی نیست که هیچ دین آسمانی ای منکر عقل ابزاری نیست. آنچه که دین متذکر می شود، این است که اولاً، مرتبه ی عقل محدود به عقل ابزاری نیست، بلکه مرتبه ی والاتری از عقل وجود دارد که وظیفه ی آن، همان طور که در عقل ابزاری مورد تأکید است، فقط شکل دادن به جهان آن گونه که آدمی می پسندد نیست، بلکه به کشف ابعادی از حقیقت نیز می پردازد. ثانیاً، همان عقل عملی و ابزاری نیز کارکرد مهم تر و ماندگارتری نیز دارد که عبارت است از راهیابی به حوزه ی ارزش ها و امور اخلاقی و نیز تدبیرگری برای آبادانی فرجام زندگی (معاد). دین، گام را فراتر نهاده و حتی امر معاش را نیز در همین راستا قرار می دهد و به آن هویّت و معنای مقدسی می بخشد.[14] اساساً (نقد دینی به مدرنیته، در پویش آن برای ارتقای سطح معاش مردم و یا در حرکت نوآورانه ی آن نیست، بلکه در بی التفاتی به غایت شناسی و مغفول گذاشتن جهت حرکت و سوگم کردگی (Loos Of Direction) آن است.)[15] ثالثاً، عقل ابزاری در انتخاب هدف و در تدبیر و برنامه ریزی های عملی خود، تنها بر (عملی بودن) و (کارآمدی) پای می فشارد که دربردارنده ی مضامینی چون سهولت، کم خرج بودن و سودمندی نیز می باشد. از این رو، در این منظر، امور مهمی چون (وظیفه) و (تکلیف) بدون در نظر داشتن نتایج عاجل، جایی نخواهد داشت؛ اما بر اساس تعالیم دینی، عقل و عقلانیّت از مفهوم گسترده تری برخوردار است و گاه اساساً وظیفه بر کارآمدی، سودمندی و جز آن، مقدم می شود.[16] علاوه بر همه ی این تفاوت ها، ادیان آسمانی، اساساً باور به (عقل بسندگی) و بی نیازی از وحی را در هیچ یک از لایه ها و مراتب عقل انسانی برنمی تابند.[17]
ج) انسان گرایی و فردگرایی
شکی نیست که همه ی ادیان آسمانی، کرامت و شأن بلند انسانی را ارج می نهند. قرآن مجید همه ی طبیعت و مخلوقات و موجودات آن را مسخّر انسان می داند و به رساترین نحو، کرامت انسان را گوشزد می نماید (وَ لَقَد کَرَّمنا بَنی آدَم)؛ اما در عین حال تصریح می کند که آدمی با انحراف از مسیر مشخص الهی که در قالب ادیان آسمانی بر او عرضه شده است، از مقام حیوانات نیز فروتر می رود. بدین ترتیب، دین، کرامت و محوریّت انسان را به مبدأ و مقصد وی (خداوند) پیوند می زند و روشن است که این امر با برداشت های افراطی اومانیسم (انسان گرایی) و شأن خداگونه ای که این مکتب فکری به وی می بخشد، در تقابل است؛ در واقع هیچ دینی خوش باشی بی قید و شرط انسان و عدم تکلیف او در برابر تعالیم آسمانی را برنمی تابد.[18] دین، در کنار اعطای حق، تکلیف را نیز به عهده ی بشر می نهد و این دو را ملازم با یکدیگر می داند. بسیاری از منتقدان دین باور، معضلات جدیدی چون تخریب محیط زیست، خشم و خونریزی های جهانی و نابرابری های اقتصادی را، که بشر مدرن دچار آن شده است، ناشی از پافشاری بر حق بدون تکلیف دانسته اند.[19]
در مکتب اومانیسم (انسان گرایی)، به تعبیر (شلر) معیار و مقیاس همه چیز خواست انسان است.[20] نتیجه ی چنین تلقی ای، نگاه مادی به انسان، نفی حاکمیت دین و زمینی کردن تعالیم دینی است.[21] از این منظر، اگر دینی هم اعتبار داشته باشد، باید در جهت تأمین خواسته های افراد باشد و مراد از (دین انسانی) نیز همین است.[22] اما دین اصیل، با اعطای آزادی به انسان، آزادی وی را هدفمند و مسؤولانه و توأم با تکالیفی در برابر خدا و سایر همنوعان و مخلوقات قرار داده است.
فردگرایی مورد ادعای مدرنیسم نیز پیامدهای گوناگونی دارد که با تعالیم دینی سازگار نیست. این انگاره، عرصه ی اجتماعی انسان را از پیوندهای اجتماعی جدا ساخته و خودمحوری و نیز احساس بی معنا بودن زندگی را برای وی به ارمغان می آورد؛ از این رو (چارلز تیلور)، فیلسوف برجسته ی معاصر، که خود درصدد تعدیل و ایجاد اصلاح در پیامدهای مدرنیسم و دفاع از اخلاق (اصالت) می باشد، با اذعان به این امر، یکی از پیامدهای برجسته ی مدرنیته را فردگرایی افراطی ( ExcessiveIndividualism) دانسته و آن را عاملی می داند که به احساس بی معنا بودن زندگی و کمرنگ شدن افق ها و حدود اخلاقی می انجامد. از نظر وی، تمرکز بر فرد، که در دموکراسی بسیار برجسته و مشهود است، باعث کم شدن هر چه بیشتر توجه و نگاه فرد به دیگران و در نتیجه به وجود آمدن خودبینی می شود.[23] البته وی از اخلاق اصالت به گونه ای مستقل از دین دفاع می کند که از اشکالات متعدّدی برخوردار است و در این جا نمی توان به آنها پرداخت.[24] همچنین نتیجه ی انگاره ی فردگرایی در عرصه ی اقتصادی، به وجود آمدن سیستم ناعادلانه ی سرمایه داری، و در عرصه ی معرفت شناختی، معیار شدن شناخت فردی در شناخت حقیقت، و در عرصه ی اخلاقی، هرج و مرج و نسبیّت افراطی در فضائل بشری، می باشد، که همه ی این امور، مغایر با تعالیم دینی است.[25]
امروزه اندیشمندان، به نارسایی فردگرایی اذعان دارند. برای مثال، (مک اینتایر) تخریب فضیلت مدنی، نابودی اصل شهروندی و پیوندهای اجتماعی، آزادی خودمحورانه و اسارت انسان در خویشتن را معلول فردگرایی لیبرالی می داند. وی افراد آزاد به این معنا را (برده های شادکام) می نامد و راه برون رفت از این مهلکه را احیای اخلاق و تجدید شکوه اقتدار اخلاقی اجتماع، که دارای بنیانی مستقل از فرد و منافع فردی باشد، می داند.[26]
د) انکار سنّت ها
در مورد انکار سنّت ها، که یکی دیگر از ویژگی های اندیشه ی مدرنیسم است، باید گفت از نظر ادیان آسمانی و به ویژه دین اسلام، هیچ گاه نمی توان چیزی را به صرف سنّتی بودن رد کرد و یا چیزی را به صرف مدرن و نو بودن پذیرفت. آنچه که از تعالیم اسلام فهمیده می شود، ارزیابی همه ی امور بر اساس مبانی پذیرفته شده ی دینی و احکام عقلی است و این مستلزم رعایت اعتدال و عدم افراط و تفریط می باشد. البته نباید اعتدال را با عدم اراده ی استوار یا تردید در مسائل دین یا عدالت خلط کرد. اعتدال به معنای داشتن حکمت، برای تشخیص حماقت آمیز بودن انواع افراطی مدرنیسم و سنّت گرایی و برگزیدن راهی درست از میان آنهاست. در هیچ عرصه ای، اعم از عرصه ی آموزه ها، اقتصاد، نهادها و نظام های اجتماعی و انواع نمودهای فرهنگی و جز آن، هرگز نمی توان چیزی را تنها به دلیل سنّتی بودن آن پذیرفت، یا به دلیل مدرن بودنش رد کرد.[27] بدین ترتیب، تنها دغدغه ی انسان مطلوب در اندیشه ی اسلامی، رسیدن به حقیقت و حقانیّت می باشد؛ این انسان نه عقده ی سنّت شکنی دارد و نه تعصب بر کهنه گرایی.[28]
ه) سکولاریسم
در مورد سکولاریسم نیز مباحث متعدّدی وجود دارد که از جمله می توان به مبانی و دلایل منتقدان به آن اشاره کرد. پیش تر گفتیم که عناصری چون انسان گرایی، عقل گرایی، فردگرایی و علم گرایی از جمله بنیان های سکولاریسم می باشند و با توجه به نقدی که از این عناصر ارائه شد، این عناصر مورد پذیرش دین و تعالیم دینی نیست. در واقع، دین با نقد و ایجاد تعدیل در عناصر فوق، سکولاریسم را نیز برنمی تابد.
معتقدان به سکولاریسم، صرف نظر از مبانی آن، به دلایلی تمسک جسته اند که در این جا نمی توان به همه ی آنها پرداخت، اما اشاره به برخی از آنها سودمند خواهد بود. یکی از دلایلی که معتقدان به سکولاریسم به آن تمسک جسته اند، این است که امور اجتماعی انسان همواره در حال تغییر و تحوّل است؛ در حالی که دین از درون مایه و محتوایی ثابت برخوردار می باشد. بنابراین، دین نمی تواند در امور اجتماعی آدمی دخالت کند.
باید گفت، هیچ یک از مقدمات این استدلال به طور مطلق درست نیست؛ چرا که اولاً، همه ی تغییرات اجتماعی، تغییراتی بنیادین تلقی نمی شوند، بلکه برخی از آنها صرفاً تغییر در شکل و قالب است. مثلاً در روابط حقوقی و اقتصادی، قراردادهایی نظیر بیع و اجاره، هم در گذشته و هم امروز وجود داشته و دارند، اما تنها تفاوتی که بر اثر گذشت زمان به وجود آمده، این است که غالب این قراردادها در جوامع معاصر، متفاوت و پیچیده شده اند، اما محتوای حقوقی آنها ثابت مانده است. از این رو، دین امروزه نیز در به رسمیت شناختن و تعیین مقررات و شرایط آنها کارآمد و راهگشاست.
ثانیاً، نمی توان همه ی آموزه های دینی را ثابت و غیرقابل انعطاف دانست؛ چرا که در اسلام عناصری تدارک دیده شده است که بخشی از تعالیم دینی را انعطاف پذیر و منطبق با تحوّلات زمانه می سازند؛ عناصری چون توجه به روح و هدف زندگی و عدم تصلّب بر شکل و ظاهر آن، بیان قوانین ثابت برای نیازهای ثابت و پیش بینی قواعد انعطاف پذیر برای نیازهای متغیّر، تشریع اجتهاد، تشریع احکام اوّلیه و ثانویه، نقش مهم عقل در اجتهاد و استنباط احکام دین و اختیارات ویژه ی حاکم اسلامی.[29]
یکی دیگر از دلایل معتقدان به سکولاریسم، عدم قطعیّت فهم متون دینی است. کسانی، با تأثیرپذیری از مباحث مطرح در هرمنوتیک، بر آن شده اند که هرگونه فهمی، اعم از فهم متون دینی یا غیردینی، متأثر از پیش دانسته ها، پیش فرض ها، انتظارات و علایق مفسر می باشد. با پذیرش این مبنا، مرجعیّت دین در امور اجتماعی و سیاسی زیر سؤال می رود؛ چرا که بر اساس این مبنا، ممکن است فهم کسانی که دخالت دین را در امور اجتماعی و سیاسی الزامی می دانند، متأثر از پیش فرض ها و انتظارات آنها باشد. از این رو، اگر افراد دیگری با پیش فرض هایی دیگر به استنباط از متون دینی بپردازند، ممکن است به نتیجه ی دیگری دست یابند و مثلاً دین را در امور اجتماعی دخیل ندانند و تنها قلمرو آن را عرصه های فردی و عبادی بدانند.
این استدلال نیز تام نیست. شکی نیست که پیش فرض ها و انتظارات مفسر در فراگرد تفسیر متن تأثیرگذار است، اما استخراج از متن دارای قواعد ویژه ای است که با رعایت آنها، نتیجه ی حاصله تابع فهم های گوناگون نخواهد بود؛ اولاً، مفسر باید از دخالت دادن انتظارات خود در فرایند تفسیر پرهیز کند، و از همین رو در روایات متعدّدی از تفسیر به رأی نهی شده و در برخی از روایات، کسانی که تفسیر به رأی می کنند، فاقد ایمان شمرده شده اند؛[30] ثانیاً، هر لفظ، دارای معنای خاص خود می باشد و نمی توان هرگونه معنایی را بر آن تحمیل کرد. جملات نیز کاملاً در پیوند با یکدیگر می باشند و در نهایت، سیاق واحدی را تشکیل می دهند که تحمیل هر معنای دلخواهی را برنمی تابند؛ ثالثاً، در هر دانشی تنها اظهارنظر متخصصان، معتبر و موثق می باشد.[31]
پی نوشتها:
[1] . همان، صص 47 48.
[2] . مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی، صص 65 66.
[3] . حسین نصر، نیاز به علم قدسی، ترجمه ی حسن میانداری، ص 215.
[4] . همان.
[5] . نقد و نظر، سال 4، ش 3 و 4، هیوستون اسمیت، (اهمیت دینی پساتجددگرایی، یک جوابیه)، صص 178 179.
[6] . همان، ص 195 (یادداشت مترجم).
[7] . نقد و نظر، سال 4، ش 3 و 4، صص 47 48.
[8] . مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی، ص 66.
[9] . نقد و نظر، ش 3 و 4، صص 47 48.
[10] . مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی، ص 68.
[11] . همان، صص 41 45.
[12] . همان، ص 68.
[13] . فرهنگ واژه ها، ص 558.
[14] . همان، صص 558 559.
[15] . همان، ص 559.
[16] . همان.
[17] . همان، ص 560.
[18] . همان.
[19] . همان.
[20] . کتاب نقد، ش 17، سید ابراهیم حسینی، (فمینیزم علیه زنان)، ص 155.
[21] . همان.
[22] . همان.
[23]. Charles Taylor؛ The Ethics Of Authenticity, P.P. 2-4.
[24] . برای نقد و بررسی دیدگاه تیلور درباره ی اخلاق اصالت، ر. ک:
Muhammad Legenhausen, The Ethics Of Autenticity.
[25] . فرهنگ واژه ها، ص 561.
[26] . ر. ک: نقد و نظر، بهار و تابستان 1376،محمد لگن هاوزن، (نقد و معرفی کدام عدالت؟) و معرفت، الویر مک اینتایر، (پایان فضیلت)، شماره های 10 و 11 و 13 تا 18.
[27]. Muhammad Legenhausen, Why I Am not a Traditionalist URL: Http// WWW. Al- Islam.org.
[28] . فرهنگ واژه ها، ص 562.
[29] . ر. ک: مرتضی مطهری، اسلام و مقتضیات زمان، ص 122؛ همو؛ نظام حقوق زن در اسلام، صص 100 101؛ جعفر سبحانی، الالهیات، ج 3، صص 406 407 و...
[30] . ما آمن بی من فسّر برأیه کلامی؛ مجلسی، بحارالانوار، ج 2، ص 297.
[31] . برای نقد و بررسی بیشتر دلایل سکولاریسم، ر. ک: رواق اندیشه، ش 11، منصور نصیری، (نگاهی به برخی از دلایل معتقدان به سکولاریسم)؛ و احمد واعظی، حکومت دینی، و همو: جامعه دینی، جامعه مدنی.
منبع: پرسمان مدرنیسم و پست مدرنیسم، منصور نصیری، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم (1385).