نقش حوزه علمیه در فرهنگ سازی جامعه چیست؟

رسالت حوزه های علمیه در مورد فرهنگ سازی:
حوزه های علمیه و روحانیت، از عناصر مهم و اصلی مولّد فرهنگ در کشور ما بوده اند، و گفتار و کردار این قشر دینی، همواره حجت شرعی و مقبول افراد جامعه بوده و هست. این ارتباط محکم بین مردم و روحانیت، ایجاب می کند که نگاهی دقیق تر به نقش حوزه در القای فرهنگ عامه، بیندازیم و فلسفة این امر را نیز می توانیم در سخن حضرت علی علیه السّلام جویا شویم که فرمودند: (خدایا، ضرورت است که در زمین تو حجتهایی باشد که یکی پس از دیگری بر خلقت فرود آیند، تا آنها را به دینت هدایت سازند و علم تو را به آنها فرا دهند تا بدین طریق موالیان تو را از تفرقه و پراکندگی نجات دهند.)[1] اگر چه حجتهای واقعی خدا، انبیاء و ائمه اطهارند، ولی در زمان غیبت، علما به عنوان حافظان دین و شریعت اسلامی و جانشینان امام معصوم - علیه السلام- وظیفة هدایت جامعه را بر عهده دارند و مردم وظیفه دارند به آنان مراجعه نمایند و آن حجت غایب خود فرمودند: (در حوادث واقعه به راویان حدیث و علما مراجعه کنید[2]
لذا در عصر پر التهاب کنونی، مخصوصاً در دو دهة اخیر انقلاب، همه شاهد این نقش بسیار مؤثر حوزه های علمیه و علمای بزرگوار به ویژه در احیای فرهنگ غنی اسلام و حفظ باورها و معتقدات دینی مردم و استخراج برنامه های دین، از کتاب ها و رجال و علمای قدیم بوده ایم.[3] از این روی به جرأت می توان اذعان داشت که روحانیت در تاریخ ایران، همواره نقش حاملان فرهنگ را داشته و از نظر جایگاه نیز در مقام برجسته ای قرار داشته اند، به گونه ای که (روحانیت، به عنوان سازمان رهبری کننده مردم و گروهی از افراد هستند که پیشرفت یا انحطاط جامعه را با روحانیت در ارتباط می دانند.)[4] با این توضیحات، می توان موارد زیر را به عنوان نقش و رسالت حوزه های علمیه در فرهنگ جامعه، مورد اشاره قرار داد:
1. دفاع از حریم دین و مقابله با انحرافات:
این مورد، اساسی ترین کار ویژه های روحانیت و حوزه های علمیه تلقی می شود. رسالت عظیم حوزه های علمیه در حفظ دین و مقابله با انحرافات بوده است که خود مهمترین برنامه در امور فرهنگ سازی است، زیرا حفظ فرهنگ دینی از هر گونه گزندی و ارائه درست آن خود یک نوع فرهنگ سازی است. امام امت در این باره فرمودند: (تردیدی نیست که حوزه های علمیه و علمای متعهّد در طول تاریخ اسلام و تشیّع، مهمترین پایگاه محکم اسلام در برابر حملات و انحرافات و کجرویها بوده اند)[5]
2. فراهم نمودن زمینه های جامعه پذیری صحیح:
جامعه پذیری یعنی آشنا شدن و خو گرفتن یک فرد با ارزش ها و ایستارهای جامعه خویش به گونه ای که در طی آن آشنایی، این فرد هنجارمند می گردد. بنابراین جامعه پذیری همان انتقال فرهنگی است که یک فرد خصوصاً در سنین پائین، اندیشه ها و باورهایی را که به طور مستقیم یا غیر مستقیم به او داده می شود، اخذ نموده و با آن خود را شکل و قالب می بخشد.[6]
حوزه های علمیه و علمای دینی با مکانیزم هایی، همچون وعظ، خطابه و تبلیغ، موظف به فراهم نمودن زمینه های لازم برای پذیرش ارزش ها و هنجارهای متعالی اسلام در ابعاد مختلف فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، حقوقی و غیره هستند.
3. فراهم آوردن زمینه برای اجرای احکام:
یکی دیگر از وظائف حوزه های علمیه و نقش انکار ناپذیر آن در فرهنگ سازی جامعه، فراهم آوردن زمینه برای اجرای احکام اسلامی است. این رسالت که به نوعی فرهنگ سازی و نهادینه شدن ارزش های دینی تلقی می گردد، کراراً از سوی امام امّت رحمة الله علیه مورد تأکید قرار می گرفت، ایشان در جمله ای فرمودند:
(خلاصة کلام اینکه ما باید بدون توجه به غرب حیله گر و شرق متجاوز و فارغ از دیپلماسی حاکم بر جهان در صدد تحقق فقه عملی اسلام برآییم و الاّ مادامی که فقه در کتاب ها و سینة علما مستور بماند، ضرری متوجه جهانخواران نیست.)
4. احیای مسجد، به عنوان یکی از مهمترین نهادهای فرهنگ ساز جامعه:
از آنجایی که فضای حاکم بر کشور ما دارای صبغة دینی است، ناخودآگاه از منظر خاستگاه روان شناختی می توان، کشش و گرایش اکثریت مردم رابه سوی آموزه های دینی حس نمود. در این میان، می توان نقش و رسالت عظیم حوزه های علمیه به عنوان پاسداران مواریث عظیم اسلام را اثبات نمود. طبیعی است که علاقة قاطبة ملت متدین، به سوی روحانیت اصیل متوجه گردد. از این گذشته، با توجه به نقش و جایگاه ویژه (مسجد) به عنوان بزرگترین نهاد دینی و مدنی و سرپرستی آن توسط روحانیت شیعه موجب می شود تا بیش از پیش نقش روحانیت در عرصة فرهنگ و اجتماع ملموس تر گردد، زیرا پایگاه مسجد بزرگترین مکان برای فرهنگ سازی در سطح جامعه است و این پایگاه در اختیار روحانیت است. به تعبیر پروفسور حمید مولانا، صاحب نظر برجستة جهانی در علم ارتباطات (بزرگترین و مردمی ترین شبکة نهادهای مردمی در دنیا، در اختیار روحانیت شیعه در ایران است.)[7]
5. ترویج اخلاق حسنه:
از این گذشته، بسیاری از میراث های ماندگار فرهنگی دینی ما مدیون حوزه های علمیه و روحانیت شیعه است. کتاب های بزرگی نظیر، مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، اصول کافی، کلینی، من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، بحارالانوار، تهذیب الاحکام، و صدها جلد کتاب دیگر که همگی آن سرشار از اخلاق، معنویت و خود سازی و راهنمای عمل برای زندگی می باشند.)[8] بزرگترین نشانه بر فرهنگ ساز بودن حوزه های علمیه قلمداد می گردد و از همین جاست که می توان با قاطعیت اعلام نمود که بخش عمدة آثار مکتوب در عرصة فرهنگ متعلق به روحانیت است.
6. رهبری دینی:
حوزه در تاریخ کشورمان، همواره به عنوان متولی اصلی هدایت دینی در جامعه به حساب می آید و به عبارت دیگر؛ مرجع رسمی تبیین ارزش ها و تثبیت باورهای دینی و استنباط و افتای احکام عملی روحانیت بوده و خواهد بود؛ چنانکه در پرتو پرسش های اعتقادی و نیز گفت و شنودهای مذهبی میان ادیان، همواره دیدگاه جامعه به حوزه و روحانیت معطوف گردیده است اکنون نیز پس از قرن ها طلوع خورشید اسلام، روحانیت در پرتو همان محوریت دینی خویش توانست، انبوه مردم دین خواه را به دنبال خود گسیل دارد و بالاخره؛ هدایت و اجرای یک انقلاب مبتنی بر دین را بر عهده بگیرد.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. گذشته، حال و آینده حوزه از نگاه رهبری، جمعی از نویسندگان مجلة حوزه، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات.
2. فصلنامة اندیشة انقلاب، دو مقالة: نقش روحانیت شیعه در گسترة فرهنگ دینی بعد از انقلاب، روحانیون و پویایی فرهنگی ملّت، زمستان 1382.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . کلینی، اصول کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1388ه‌ ق، ج 1، ص 339.
[2] . طوسی، الغیبة، چاپ نجف، 1385ه‌ ق، ص 177.
[3] . فصلنامة اندیشة انقلاب اسلامی، زمستان 82، ص 212.
[4] . مطهری، مرتضی، ده گفتار، انتشارات صدرا، ص 239.
[5] . صحیفة نور، ج 21، ص 89.
[6] . ر.ک: گابریل آلموند و دیگران، چهار چوب نظری برای بررسی سیاست تطبیقی، ترجمه، علیرضا طیب، تهران، مرکز آموزش مدیریت دولتی، 1377، فصل 3.
[7] . فصلنامة اندیشه انقلاب اسلامی، پیشین، ص 88.
[8] . مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، چاپ صدرا، صص 473، 471.