مجلس خبرگان رهبری چگونه شکل گرفت و تاکنون چه دوره ها و اقداماتی داشته؟

با پیروزی انقلاب اسلامی و فروپاشی نظام 2500 ساله استبدادی، حکومتی (مردمی) مبتنی بر آموزه های اصیل (اسلامی)، در جامعه اسلامی ایران شکل گرفت. نظام نوپای (جمهوری اسلامی) تحولی ژرف در ساختار حکومت پدید آورد و قانون اساسی، تشکیلات، نهادها و سایر عناصر ضروری جدید را که لازمه حیات یک نظام سیاسی است، را اقتضا می نمود. در این میان تنظیم و نهادینه کردن (رهبری) از اهمیت و اولویت به مراتب بیشتری برخوردار بود؛ زیرا رهبری رکن اساسی و محور اصلی نظام سیاسی اسلام بوده و از اساسی ترین عوامل پیروزی انقلاب اسلامی، حفظ و تداوم آن به شمار می رود. و در قانون اساسی و ساختار نظام جمهوری اسلامی نیز از جایگاه ویژه ای برخوردار است؛ از این رو تنظیم و نهادینه کردن رهبری به صورت قانونی حفظ و حراست از جایگاه آن در دوره های بعد و سایر مسائل مرتبط با آن، احساس نیاز برای تشکیل مرجع قانونی که بتواند به این نیازها پاسخ گوید، را بیش تر می نمود؛ و بدین ترتیب (مجلس خبرگان رهبری) پا به عرصه وجود گذاشت.
دوره های سه گانه مجلس خبرگان
مجلس خبرگان رهبری، از ابتدای شکل گیری تاکنون سه دوره داشته، که مدت هر دوره، هشت سال می باشد. مقدمات اولین دوره در سال 1361 فراهم شد؛ این انتخابات به خاطر آن که هنوز در مورد وظایف و اختیارات آن شبهاتی وجود داشت و به ویژه حضرت امام هنوز در قید حیات بودند، دارای حساسیت هایی بود1 و عده ای اختیارات مجلس خبرگان همچون حق عزل و نظارت بر ایشان را نوعی تضعیف رهبری می دانستند. حضرت امام در مقابل این فضا فرمودند: ([آن چه] امروز در ملت ما مطرح است [درباره] قضیه مجلس خبرگان برای تعیین رهبری، این مسئله است که نباید ملت ایران برای آن کم ارج قائل باشد، الان یک دسته از قرار شنیدم دور افتاده اند که این مجلس خبرگان نباید باشد برای این که تضعیف رهبری است. مجلس خبرگان تقویت رهبری است)2.
دوره اول؛ سرانجام انتخابات دوره اول مجلس خبرگان، در روز جمعه، 19/9/1361، هم زمان در سراسر کشور، با نظارت شورای نگهبان و بر طبق قانون و آیین نامه ای که فقهای شورای نگهبان تصویب کرده بودند، و در شرایطی که کشور مورد هجوم نظامی بیگانگان بود، با شرکت هجده میلیونی مردم فهیم، شجاع و مقاوم ایران انجام شد و منتخبین ملت در بیست و سوم تیرماه 1362، رسماً فعالیت خود را با پیام حضرت امام رحمه الله3، آغاز کردند. تشکیل این مجلس در شرایط حساس آن روز آثار و نتایج بسیار درخشانی را برای آینده انقلاب اسلامی به ارمغان آورد و بازتاب های گسترده ای در محافل سیاسی و مطبوعاتی جهان داشت4. به طوری که حضرت امام رحمه الله بعد از انتخابات مجلس خبرگان فرمودند: (انقلاب تثبیت شد. می توانم راحت بمیرم و از آینده مطمئن باشم)5 و روزنامه (کرسنت اینترنشنال)، چاپ کانادا دراین باره می نویسد: (تأسیس خبرگان، نشان گر سبکی جدید در امر انتخاب شورای رهبری است. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تشکیل نظام های نوین اسلامی را به دست نسل های مسلمان آینده نوید می دهد. با تشکیل مجلس خبرگان، همه نهادهای پیش بینی شده در قانون اساسی تحقق می یابد؛ ولی نهادهایی مانند خبرگان، که هنوز تجربه نشده اند، در بوته آزمایش سختی قرار گرفته اند؛ اما به نظر می رسد که با وجود دشمنی های جهانی، هم چنان استوار و پابرجا بمانند6.
مهم ترین اقدام در کارنامه مجلس اول خبرگان رهبری، انتخاب شایسته و سریع حضرت آیه اللّه خامنه ای به عنوان رهبر، پس از ارتحال حضرت امام خمینی رحمه الله است که توانست جلوی بسیاری از آسیب های احتمالی را بگیرد.
دوره دوم؛ دومین دوره مجلس خبرگان در تاریخ 16 مهر 1369 برگزار شد. این دوره با شرایط پس از جنگ و تثبیت نظام اسلامی در ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مصادف بود. رهبر منتخب خبرگان، با توان و قاطعیت کامل، مسیر انقلاب را در همان راهی که امام راحل رحمه الله ترسیم فرموده بودند، هدایت می نمودند و از نگاه خاص و عام، جانشین صالحی برای بنیان گذار کبیر انقلاب اسلامی ایران به شمار می آمدند. از این رو، مسئله خاصی که مربوط به مسؤالیت خطیر مجلس خبرگان باشد، به وجود نیامد و عملکرد خبرگان در این دوره، بیشتر بر محور بررسی و اصلاح موادی از آیین نامه و فعالیت کمیسیون های مربوط، متمرکز بود.
دوره سوم؛ این دوره ازسال1378 آغاز شد؛ در این دوره مجلس خبرگان، فعالیت خود را با برگزاری دو اجلاسیه در سال، به انجام مسؤالیت های ذیل پرداخت:
1. انتخاب اعضای کمیسیون ها، فعالیت کمیسیون ها در طول سال و ارائه گزارش عملکرد آن ها در هر اجلاسیه، بحث و بررسی درباره مهم ترین مسائل فرهنگی، اقتصادی و سیاسی نظام اسلامی در سخنان پیش از دستور نمایندگان و دعوت از شخصیت های کشوری، برای مطرح کردن و تبادل دیدگاه ها درباره مسائل یاد شده.
2. بحث و بررسی درباره طرح های ارائه شده و راهکارهای پیشنهادی، در جهت انجام دادن مسؤالیت های این نهاد.
3. انجام دادن اصلاحات و تغییرات در برخی مواد آیین نامه و تصویب موادی دیگر.
4. تنظیم و تدوین موضوعات مطرح شده در مذاکرات و نطق های پیش از دستور که مربوط به نهادها و دستگاه های مختلف کشور بوده است و ارائه آن مطالب، به مقام معظم رهبری.
5. انجام دادن فعالیت های فرهنگی و تحقیقات علمی، تشکیل میزگردهای علمی با حضور اعضای خبرگان و دیگر شخصیت های علمی حوزه و دانشگاه، درباره موضوعات مربوط به مجلس خبرگان.
6. موضع گیری ها درباره مسائل و موضوعات مهم روز، در قالب بیانیه های هر اجلاسیه و...، از جمله فعالیت های این دوره می باشد7.
پی نوشت:
1. ر.ک: مجلس خبرگان، احمد حبیب نژاد، تهران: کانون اندیشه جوان 1385، ص 18.
2. امام خمینی، صحیفه نور، ج 17، ص77.
3. ر.ک: همان، ج 18، ص 41.
4. ر. ک : پرسش ها و پاسخ هایی درباره مجلس خبرگان رهبری، سید محمد مسعود معصومی و همکاران، قم : دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری، 1385، به نقل از کتابخانه الکترونیک سایت خبرگان ؛ روزنامه کیهان، 24/4/62.
5. فصلنامه حکومت اسلامی، سال هشتم، ش2، ص224، 225.
6. ر. ک: کرسنت اینترنشنال، 16/11/1982.
7. درباره آمار شرکت کنندگان در این سه دوره گفتنی است: انتخابات دوره اول از مجموع 871/277/23 نفر واجد شرایط، 061/013/18 نفر رأی خود را به صندوق ها ریختند که بنابر این آمار، 38/77 درصد دارندگان شرایط، در انتخابات نخستین دوره مجلس خبرگان رهبری مشارکت داشته اند. و در انتخابات دوره دوم، از میان 084/280/31 نفر دارای شرایط رأی دادن، 378/258/12 نفر، یعنی حدود 41 درصد مشارکت داشته اند. در انتخابات دوره سوم نیز از مجموع 597/570/38 نفر واجد شرایط، تعداد 869/857/17 نفر آرای خود را به صندوق ها ریختند که بنابراین آمار، 3/46 درصد از دارندگان شرایط، در انتخابات سومین دوره مجلس خبرگان رهبری مشارکت داشته اند.
منبع: www.porseman.org