توسعه‌ی اقتصادی در اسلام، یک هدف است یا وسیله؟

امروزه، کسی مخالف توسعه به معنای بهبود وضع رفاهی مردم نیست، بلکه بحث در این است که، آیا رفاه مادی، منتهای سیر و تلاش انسان و هدف نهایی اوست؟
اگر ما قبل از هر چیز، مسائلی از قبیل هدف خلقت و آفرینش انسان، تعریف خوشبختی و سعادت او و جایگاه آدمی در نظام خلقت را برای خود حل کنیم، درمی‌یابیم که توسعه‌ی اقتصادی، هدف نهایی و اصیل انسان در این جهان نمی‌باشد و در یک نظام اسلامی، اساساً رشد و توسعه، به طور مطلق، هدف نهایی نیست، بلکه به عنوان هدفی متوسط، یعنی وسیله و ابزاری در راه رسیدن انسان به فضایل و مکارم اخلاقی و پیمودن مسیر قرب الی الله به کار گرفته می‌شود. تأمین رفاه مادی انسان در حدّ معقول، مقدمه‌ای برای جهت مذکور می‌باشد. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید:
... وَ رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ [1]؛ خداوند شما را از نعمت‌های پاکیزه بهره‌مند ساخت تا (با استفاده‌ی صحیح و به جا) سپاس‌گزار به درگاه الهی باشید.
در سوره‌ی قصص آمده است:
وَ ابْتَغِ فِیما آتاکَ اللَّهُ الدَّارَ الآخِرَةَ وَ لا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیا...[2]؛ با آنچه خداوند به تو عنایت کرده است، خانه‌ی آخرت را طلب نما و نصیب خود را از دنیا فراموش نکن...
پس تأمین نیازهای مادی و بهره‌مندی از نعمت‌های الهی، گرچه از دیدگاه اسلام امری لازم و مطلوب است، ولی باید از آن به عنوان وسیله‌ی تکامل معنوی بشر استفاده نمود.
خلاصه این که: در توسعه، به خصوص توسعه‌ی اقتصادی، امکانات مادّی و تسهیلات رشد و کمال برای افراد جامعه فراهم می‌شود و این همان مدینه‌ی فاضله‌ای است که در آن ظلم و بهره‌کشی، جهالت و سایر پدیده‌های مخالف فطرت و تکامل جامعه وجود ندارد و سیر همه‌ی امور به سوی کمال مطلق است.
بدین ترتیب، در دنیای امروز، کشوری که به توسعه‌ی کامل و همه جانبه رسیده باشد وجود ندارد،[3] ولی افراد مسلمان در یک جامعه‌ی اسلامی، با توجّه به بینشی که با الهام از آیات قرآنی و سخنان پیشوایان معصوم نسبت به دنیا و امکانات موجود در آن به دست می‌آورند، قادر به حرکت در جهت رشد و تعالی مادی و معنوی جامعه و پرهیز از ظلم و ستم به دیگران هستند.
ما این دید ابزاری به دنیا و نعمت‌های آن را به خوبی می‌توانیم از روایات ائمه طاهرین بدست آوریم؛ به عنوان نمونه، امام باقر(ع) در یکی از دعاهای خود می‌فرماید:
اسئلک اللهم الرفاهیة فی معیشتی ما ابقیتنی معیشةً اتوی بها علی طاعتک و ابلغ بها رضوانک... ؛ پروردگارا؛ در زندگی‌ام آن‌چنان رفاهی قرار ده که با آن بر اطاعت و بندگی تو توانا باشم و خشنودی و رضایت تو را به دست آورم.
پی نوشتها:
[1]. سوره‌ی انفال (8)، آیه‌ی 26.
[2]. سوره‌ی قصص (28)، آیه‌ی 77.
[3]. عباس حاج فتحعلی‌ها، توسعه‌ی تکنولوژی، ص 10.
منبع: اسلام و توسعه، محمد جمال خلیلیان، نشر: مرکز مطالعات و پژوهش‌‌های فرهنگی حوزه‌ علمیه (1381).