در ابتدا باید دانست که حدیث، نزد شیعه از ویژگی‌هایی برخوردار بوده که سبب امتیازش از حدیث نزد اهل سنت شده است، که به طور اختصار آن را چنین می‌توان توصیف کرد:
1. دایرة حدیث و معارف نزد شیعه، فراتر از اهل سنت است، زیرا شیعیان براساس آموخته‌های خویش از کتاب و سنت پیامبر، بر این باورند، که عدد معصومان چهارده تن است و قول فعل و تقریر (تأیید عمل افراد) آنان به یک میزان، از اعتبار و حجّیت برخوردار است بر همین اساس است که دورة دسترسی به معصوم، نزد شیعه تا پایان قرن سوم ادامه دارد با آنکه بر اساس اعتقاد اهل سنت با رحلت رسول اکرم(ص) دسترسی به معصوم از بین می‌رود.
2. نزد شیعیان هیچگاه کتابت و نشر حدیث متوقف نگشت، براساس تعلیم پیامبر و عترت او، در همه دوره‌ها کتابت حدیث رواج داشته و امامان معصوم خود نیز در این امر پیشگام بوده و یاران خود را بدان وا می‌داشتند.
3. شیعیان از همان ابتداء تلاش کردند که کتب و مجموعههای معاریف و حدیثی را با سلسله‌ی اسناد نگهداری کنند، گاه میشد که شکنجه‌های زیادی را برای حفظ کتب و احادیث ائمه تحمل می‌کردند. که در تاریخ به نام ابن ابی عمیر،محمد بن یونس بن عبدالرحمان و.... در این زمینه برمی‌خوریم.[1]
بعد از نکات پیش گفته پاسخ را در سه بخش بیان می‌داریم:
1. آیا اهل بیت (ع) اثر مکتوبی (نامه، کتاب و...) از خود بر جای گذاشته‌اند؟ در جواب باید گفت: کتاب‌هایی به اهل بیت منسوب است 1. برخی در دسترس ما نیست ( مانند خیلی از کتاب‌هایی که در بخش دوم نامبرده می‌شود)
2. برخی نسبت آن قطعی و در دسترس است، مانند: نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه، و روایاتی که در جوامع روایی با سند نقل شده است که نسبت به ائمه قطعی است در مجموع، ولی تک تک روایات آن از نظر سندی به سه دسته تقسیم می‌شوند: الف روایات متواتره که بسیار اندک است ب: روایات آحاد معتبر که در فقه معتبر است ولی در معارف دین علم‌آور نیست. ج روایات جعلی و ضعیف.
3. برخی نیز مشکوک است، مانند: تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (ع)، فقه الرضا (ع) منسوب به امام هشتم (ع) و...
2. مجموعه آثاری که از اولیای دین برای ما باقی مانده است چه قدر است و در چه کتابی آمده است؟ پاسخ این است، که آثار ائمه (ع) سه مرحله را پشت سر گذاشته است.
الف: دوران حضور ائمه (ع):
در اینجا به برخی از دوره‌ها اشاره می‌شود:
1. دوران علی (ع) : اولین کتاب حضرت (ع) تفسیر قرآن است.[2] دومین کتاب (کتاب السنن والقضایا والاحکام.) که ابواب مختلف فقهی در آن گرد آمده است.[3] سومین کتاب، کتاب جامعه، و یا کتاب علی (ع) است.[4] صحیفه علی (ع) کتابی دیگر است که حجم آن کمتر از کتاب علی و الجامعه می‌باشد.[5]و هیچ کدام از کتاب‌ها اکنون در دست نیست. عهدنامه مالک اشتر یکی دیگر از کتب آن حضرت به شمار می‌رود، به جز این‌ها نامه‌های دیگر حضرت به والیان و عاملان را نیز باید در شمار همین مکتوبات آورد.[6] که بیشتر این‌ها در نهج البلاغه و مستدرک آن (نهج الصباغه) آمده است و همچنین کتابهای دیگری که توسط شاگردان حضرت جمع‌آوری شده، چون (جاثلیق) از سلمان فارسی علیهما السلام (الخطبه) از ابوذر، و کتاب قضاوت‌های علمی علیه السّلام و کتاب تفسیر توسط عبدالبربن عباس، صحیفة (مناسک حج) توسط جابربن عبدالله انصاری و کتاب تفسیر از میثم تمّار و...[7].
2 دوران امام حسن و امام حسین: در این دوره به جهت حاکمیّت معاویه، مجالی برای کتابت حدیث وجود نداشت آنچه می‌توان نام برد خطبه‌های حضرت در منا، نامه‌های امام حسین (ع) به اهل کوفه، مسلم بن عقیل، بنی‌هاشم، بزرگان بصره از کتابهای این دوره است.[8]
3. دوران امام سجاد (ع): امام سجاد (ع) هنگام شهادت، صندوقی را نزد امام باقر (ع) به ودیعت نهاد که در آن کتب بسیار بود.[9] یکی از آنها صحیفه سجادیه است.[10] دومی مناسک الحج، و سومی رساله حقوق است، که جامعه آداب سلوک فردی و اجتماعی است، چهارمی، (صحیفه الزهد) پنجمی، (الجامع فی الفقه) ششمی، کتاب (حدیث) و هفتمی (کتاب علی بن الحسین) و کتابهای عدیده‌ای که شاگردان حضرت تألیف نموده‌اند.[11]
از قبیل، تفسیر القرآن، نسخه احادیث، صحیفة احادیث، رسالته الی سعد الاسکاف، (کتابی که زراره روایت کرده و کتابی دیگر که عبدالمؤمن بن القاسم آن را نقل کرده است[12] این‌ها غیر از کتاب‌هایی است که توسط شاگردان حضرت تألیف و جمع آوری شده است.[13]
4. دوران امام صادق (ع): رساله‌ها و کتب بسیاری از حضرت نقل شده، یا به ایشان منسوب است، مانند: (الا هلیلجة فی التوحید) و کتاب (التوحید) و رسالة (اهوازیه) و (رسالة فی الغنائم) و (رسالة فی وجوه معایش العباد) و (الجعفریات) و (نثر الدر) صحیفه‌ای است در کلمات قصار و رسائلی که جا بر بن حیان از حضرت روایت کرده و تا پانصد عدد شمارش شده است. و همچنین ائمه‌ی دیگر.
ب: دوره‌ی جمع و تبویب:
این دوره با آغاز غیبت صغرا شروع می‌شود و تا دوره صفویه تداوم می‌یابد، در نگاه کلی می‌توان این دوره را با دو شخصه شناخت:
یک: کتب اربعه: که عبارت است از:
1. کافی، محمد بن یعقوب کلینی (م 329 ق) که دارای هشت جلد است. که مجموعاً کتاب کافی دارای 16199 حدیث می‌باشد.[14]
2. من لا یحضره الفقیه: شیخ صدوق ابوجعفر، محمد بن علی (306 - 381 ق) که در چهار جلد به طبع رسیده بیشتر روایات آن فقهی است و مجموع روایات آن 5901 روایت می‌باشد.[15]
3. تهذیب الاحکام: شیخ طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن (م 460) این کتاب در ده جلد چاپ شده و مشتمل بر 1359 حدیث می‌باشد.
4. الاستبصار: که این هم از شیخ طوسی است، روایت‌های استبصار 5511 در 925 باب می‌باشد، این کتاب در چهار جلد منتشر شده است.[16]
دو: کتب دعا و زیارت: مانند اقبال سید بن طاووس و همچنین مهج الدعوات و منهج العبادات، و جمال الاسبوع، فلاح السائل، فتح الابواب، مصباح الزائر، اسرار الصلاة، اسرار الدعوات، و...[17]
ح: دوره تدوین مجموعههای حدیث: این دوره را می‌توان با دو مشخصه کلی معرفی کرد، الف: گرد آوری مجموعه‌ها حدیثی: مانند:
1. الوافی، محمد محسن فیض کاشانی (م 1091 ق) در چهارده کتاب[18]
2. النوادر فی جمع الاحادیث: این اثر دارای 7 کتاب و 105 باب است - مؤلف فیض کاشانی
3. وسائل الشیعه: محمد بن حسن الحر العاملی (م 1104) در 20 و گاهی در 30 جلد چاپ شده است مجموع روایات آن 35868 حدیث می‌باشد، که مرجعی برای همه مجتهدین و محققین است.
4. بحار الانوار: بزرگترین مجموعه حدیثی شیعه، و مجلدات آن بر حسب چاپ‌های جدید
110 جلد است و مؤلف آن محمد باقر مجلسی (م 1111ق) از بزرگان حدیث شیعه است.
5. عوالم العالم، از عبدالله بحرانی اصفهانی (م قرن 12) 23 جلد.
6 . مستدرک الوسائل: اثر میرزا حسن نوری (1320) در 20 جلد، این مجموعه حاوی 23129 حدیث می‌باشد.[19]
ب: گرد آوری روایات تفسیر:
مانند؛ 1. تفسیر نورالثقلین، عبد علی حویزی (م 1112 ق) در پنج جلد دارای 13422 حدیث.
2. البرهان فی تفسیر القرآن، سید هاشم حسینی بحرانی (1107 ق) در چهار جلد 3. تفسیر صافی، محسن فیض کاشانی (م 1075 و تفسیر قمی، و....)[20]
3. موضوع آثار فوق در چه زمینه ای است؟ به صورت کلی به عناوین ذیل می‌توان اشاره نمود.
1. روایات فقهی مثل آنچه در وسائل شیعه و کتب اربعه آمده است.
2. عقائد : اثبات خداوند، اثبات توحید، نبوت و عصمت پیامبران و پاسخ به شبهات، امامت و احتجاج با مخالفان،معاد و ویژگیهای برزخ و قیامت.
مانند آنچه در اصول کافی، احتجاج، بعضی جلدهای بحارالانوار، توحید صدوق و... گردآوری شده است.
3. تفسیر قرآن ، مانند تفسیر صافی، نور الثقلین، برهان.
3. امور اجتماعی سیاسی، فرمانروایی، مسائل حکومتی، مانند نامه‌های امیرالمؤمنین در نهج البلاغه، و کتاب قضای وسائل الشیعه...
5. مسائل اخلاقی، مانند برخی جلدهای بحار، محجة البیضاء، و قسمت‌هایی از اصول کافی.
6. امور متفرقه، مانند پزشکی و... همچون طب الصادق (ع) طب الرضا (ع).
در پایان این نکته را هم اضافه کنم که در تاریخ معاصر تشیّع نیز کارهای ارزشمند، بجا و مناسبی به صورت فردی و گروهی آغاز شده که می‌شود به آنها اشاره می‌شود.
1. معجم نویسی و راهنما سازی؛ 2. تصحیح و تحقیق؛ 3 . سند نویسی؛ 4. گزیده نویسی؛ 5. واحد سازی کتب و مجموعههای حدیثی؛ 6 . پالایش احادیث؛ 7 . رایانه در خدمت حدیث[21] در نتیجه ائمه اطهار آثار و معارف زیادی در موضوعات مختلف، در در نتیجه ائمه اطهار آثار و معارف زیادی در موضوعات مختلف، در مجموعه‌هایی در دسترس به یادگار گذاشته اند.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. مجله علوم حدیث، سید احمد میر عمادی، ص 273 281 شماره‌ی 2
2. آشنایی با متون حدیث، مهدی مهریزی - بخش دو ص 37 140.
3. سیر حدیث در اسلام سید احمد میرخانی تمام کتاب.
4. علم الحدیث، کاظم مدیر شانه‌چی، ص 70 100.
[1] . کشی، رجال کشی، قم، جامعه مدرسین، ص 326، شماره 878.
[2] . شرف الدین، المراجعات، ص 305 306.
[3] . آغا بزرگ تهرانی، الذریعه، تهران، المکتبة الاسلامیة، ج 2، ص 159.
[4] . اعیان الشیعه، ج1، ص 93.
[5] . سید محمد رضا حسین، تدوین السنه، کتب الاعلام الاسلامی ، ص 52.
[6] . نهج البلاغه.
[7] . مهریزی، مهدی، آشنایی با متون حدیث، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ اول، 1377، ص 63 64.
[8] . موسوعة کلمات الامام الحسین (ع)، معهد تحقیقات باقرالعلوم، قم، دارالمعروف، 1415 ق، ص 314 315.
[9] . مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، دار احیاء التراث العربی، ج 26 ص 212.
[10] . الذریعه (پیشین) ج 15، ص 18 19.
[11] . آشنایی با متون حدیث (پیشین) ص 66 67.
[12] . المعجم المفهرس لالفاظ احادیث بحار الانوار، ج 1، ص 38.
[13] . دائرة المعارف القرن العشرین، ج 3، ص 109. ر. ک : آشنایی با متون حدیث (پیشین) ص 71 72.
[14] . مدیر شانه‌چی، کاظم، علم الحدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، ص 77.
[15] . همان، ص 78.
[16] . آشنایی با متون حدیث (پیشین) ، ص 99 101.
[17] . الذریعه، ج 6، ص 229 230.
[18] . همان.
[19] . آشنایی با متون حدیث (پیشین) ، ص 112 - 122.
[20] . نخبة التفاسیر، مرکز تفسیر القرآن فی الحوزة العلمیة، ج1، ص 5.
[21] . مجله حوزه، ش13، ص164 و ش14، ص161؛ و مجله نور علم، ش22، ص135.
