راه کارهای مادی و معنوی تقویت ذهن و ذکاوت را در آینه احادیث و روایات بیان نمایید.

اموری که در تقویت حافظه و فهم مؤثرند می توان به چند دسته تقسیم بندی نمود:
الف) امور معنوی:
1. یاد خدا (انجام امور عبادی و تکالیف شرعی بویژه نماز اول وقت).
2. خواندن دعاهایی که برای تقویت حافظه مؤثر است، از امام معصوم نقل شده است که از خدا بخواه که عقل تو را قوی بگرداند و از خدا طلب فهم و درک نما[1] به عنوان نمونه چند دعا که برای تقویت حافظه مؤثر است بیان می کنیم:
یک) دعایی که پیغمبر (ص) به امیرالمؤمنین (ع) برای حافظه تعلیم نمود: (سبحان من لایعتدی علی اهل مملکته، سبحان من لایأخذ اهل الارض بالوان العذاب،سبحان الرؤوف الرحیم،اللهم اجعل لی فی قلبی نوراوبصراو فهما وعلما انک علی کل شی‌ء قدیر).[2]
دو) سیدبن طاوس نقل می‌کند که برای احیای قلب این دعا را سه بار بخواند:
(یاحی یاقیوم یالااله الاانت اسئلک أن تحیی قلبی اللّهم صل علی محمدوآل محمد).[3]
سه) دعای در هنگام مطالعه: (اللهم اخرجنی من ظلمات الوهم و اکرمنی بنور الفهم اللّهم افتح علینا ابواب رحمتک و انشر علینا خزائن علومک برحمتک یا ارحم الراحمین).[4]
چهار) هر روز بعد از نماز صبح پیش از آنکه تکلم کند بگوید: (یا حی یا قیّوم فلا یفوت شیئا علمه و لایؤده). [5]
3. خواندن قرآن به خصوص آیه‌الکرسی.
4. اجتناب از چیزهایی که باعث فراموشی می‌شود مانند؛ معصیت و گناه، علاقه و وابستگی زیاد به دنیا، سرگرمی و اشتغال بیش از حد به آن و غمگین و محزون بودن برای مسایل دنیایی.[6]
5. کاهش اضطراب و کسب آرامش بویژه هنگام مطالعه.
6. کاهش اشتغالات ذهنی.
7.تقویت تمرکز و دقت.
نکته: آنچه در مورد تقویت حافظه و هوش از کتب روایی و ادعیه بیان شد، علت تامه محسوب نمی شود. بعضی از عوامل مربوط به هوش و حافظه در اختیار ما نیست و مربوط به عوامل ژنتیکی و وراثتی است.
به عبارت دیگر هوش و حافظه و استعداد هر انسانی برآیندی از عوامل متعدد وراثتی و محیطی است که بعضی از این عوامل در اختیار ماست. از قبیل آنچه در بالا گفته شد و بعضی از آنها از حوزه اختیار انسان خارج است مانند نقش عوامل ژنتیکی اجداد گذشته. بنابراین توقع نداشته باشید که با انجام کارهای فوق که قطعا مؤثر هستند معجزه ایجاد شود که ناگهان بهره هوشی شما از 90 به 130 ارتقاء پیدا کند و اگر این چنین نشد اعتقاد به این توصیه هایی که معصومین کرده اند کم شود.
بله یک هوش با نمره 100 را می توان تقویت کرد تا کارآمدتر باشد. البته در یک دوره هایی از رشد مثل دروان جنینی و سال های اولیه زندگی کودک، می توان براساس یک برنامه صحیح تغذیه مادر و همچنین تغذیه کودک و علاوه بر آن غنی کردن محیط رشد کودک با فراهم کردن محرک های سالم محیطی، حتی بهره هوشی را افزایش داد ولی در دوران جوانی و میان سالی باید بیشتر به این فکر بود که موانع کارآیی هوش را حذف کرد و عوامل شکوفایی و قابلیت ها را فراهم نمود تا آنچه دست آفرینش در خلقت انسان تعبیه کرده است ظهور یابند و این روایات و توصیه ها بیشتر ناظر به همین مسائل است.
ب) رعایت امور مادی
1.تأمین نیازهای طبیعی و فیزیولوژیکی (تغذیه ی مناسب، ورزش، رعایت بهداشت)
2. مسواک کردن
3. استفاده بیشتر از مواد حاوی گلوکز (مثل خرما، عسل و شیرینی جات طبیعی). مواد دارای کلسیم و فسفر و ویتامینها مانند: لبنیات، روغن ماهی، پرتقال، گوجه فرنگی ، سبوس گندم، سبزیجات تازه ، هویج، جگر.
در کتاب مفاتیح الجنان آمده: استمرار خوردن مویز در ناشتا، به خصوص اگر سرخ و بیست و یک دانه باشد، خوردن حلوا ، گوشت نزدیک گردن، عسل و عدس، در تقویت حافظه مؤثر است.[7]
4. تمرین و تکرار مطالب (خیلی مهم است).
5. بعد از هر 45 دقیقه مطالعه حدود 10 دقیقه استراحت کردن.
6. تمرینات تنفسی برای انجام این تمرین کافی است در حالت ایستاده یا درازکش ریه را از هوا پر نموده و با آرامش بازدم را انجام دهید.
ج) رعایت توصیه های روانشناسان:
روانشناسان گفته اند: با استفاده از راهکارهای زیر می توان به تقویت حافظه پرداخت:
1. تقطیع: یعنی حروف را به قطعه های واژه ای و قطعه های واژه ای را به قطعه های عبارتی دسته بندی کردن از طریق تقطیع می توان حروف یا ارقام را به قطعه های معنادار تبدیل کرده و ظرفیت حافظه ی خود را افزایش داد مثلا زنجیره ی عددی 149- 2177- 619- 83 را به زنجیره ی 1983- 1176- 1492 (که سالهای میلادی است) تبدیل نموده و حافظه ی خود را افزایش می دهیم.
2. معنادار کردن: این روش بهتر از هر شیوه دیگر به حافظه کمک می کند و هر چه معنا عمیق تر یا با جزئیات بیشتری رمزگردانی شود، مطلب بهتر به یاد می ماند. بنابراین وقتی می خواهید نکته ای را از کتابی به خاطر بسپارید احتمال یادآوری آن در صورتی بیشتر است که توجه خود را بیشتر بر معنای آن مطلب متمرکز کنید تا بر واژه ها. هر چه عمیق تر و کامل تر به معنا توجه کنید بهتر آن را به یاد خواهید آورد.
3. سازماندهی: با سازماندهی مطالب به راحتی می توان مطالب را یاد گرفت، حفظ کرد و سپس به یاد آورد. یعنی برای یادگیری و حفظ موضوع و مطلبی که دارای زیر مجموعه و زیرشاخه های متعدد و متکثری است آن را در یک سلسله مراتبی منطقی قرار داده و از کل به جزء و از بالا به پائین به زیرشاخه های جزئی تر تقسیم نموده و به خاطر خود بسپارید.
4. بافت: ما معمولا مطالبی را که می آموزیم در یک شرایط زمانی، مکانی و خاصی یاد می گیریم این مجموعه شرایط حاکم بر فضای یادگیری را بافت می گویند ما وقتی می توانیم به آسانی مطالب را بازیابی کنیم که بافت حاکم بر بازیابی را همان بافتی قرار دهیم که در زمان یادگیری و وقوع آن وجود داشته است مثلا اگر قرار باشد شما نام همکلاسیهای دوران راهنمایی خود را بیاد آورید، با گردشی در راهروهای مدرسه ای که دوره ی راهنمایی را در آن گذرانیده اید بازیابی اسامی دوستان همکلاسی را آسان تر می توانید انجام دهید.
5. روش پس ختام: این روش که توانایی دانشجو را در به خاطر سپردن مطالب کتابهای درسی کمک می کند به روش پس ختام معروف است که نام این روش متشکل از حروف اول شش مرحله ی آن است. 1. پیش خوانی 2. سؤال کردن 3. خواندن 4. تفکر 5. از حفظ کردن 6. مرور کردن.
توضیح: فرض کنید می خواهید مطلبی از یک کتاب را به خاطر بسپارید و سپس بازیابی کنید ابتدا با پیش خوانی یک برداشت کلی از موضوعات مهم انجام می دهید. این نوع پیش خوانی باعث می شود که مطالب مهم فصل را شما سازمان دهی کنید (همان طور که قبلا گذشت) در مرحله ی دوم و سوم: دانشجو باید درباره ی هر بخشی سؤالهایی طرح کند و در مرحله ی خواندن (سوم) باید هر بخش را به قصد پاسخ دادن به سئوالهای طرح شده بخواند. در مرحله ی چهارم به دانشجو گفته می شود که هنگام خواندن، ساختن سؤال ها و ایجاد ارتباط بین دانسته های خود، درباره ی مطلب فکر کن که در واقع دانشجو به مطالب خوانده شده معنا دهی می کند. سپس در مرحله پنجم و ششم یعنی در مراحل از حفظ گفتن و مرور کردن دانشجو باید سعی کند واقعیتهای اصلی مطالب را که خوانده بیاد آورد و به سئوالهایی که خود طرح کرده، پاسخ دهد.[8]
برای اطلاع بیشتر به سؤال 808، نمایه (شرایط و دعای مطالعه) مراجعه بفرمایید.
پی نوشتها:
[1] بحارالانوار، ج 1، ص 224 روایت 17 روایت عنوان بصری.
[2] مفاتیح‌الجنان، فصل اول از باب اول، تعقیبات نماز.
[3] همان، کتاب باقیات صالحات .
[4] همان.
[5] همان.
[6] همان.
[7] همان.
[8] اقتباس از سی دی پرسمان با انجام تغییرات و بازنویسی مجدد.
www. islamquest.net