از مصحف امام علی(ع) بسیار گفته اند و شنیده ایم. آیا این مصحف آن گونه که می پندارند. با قرآن موجود اختلاف دارد؟ اگر چنین است, اختلاف آن چقدر است؟
مصحف امام علی(ع) چه اندازه است؟ و منابع مذهبی تاریخی که اشاره به وجود آن دارد, کدام است؟ آیا این همان مصحفی است که نزد پیامبر(ص) بود یا مصحفی دیگر است؟ و...
برخی پنداشته اند شیعیان, قرآنی غیر از قرآن موجود دارند, و دلیل خود را وجود قرآن علی(ع) می دانند, که ویژگی هایی غیر از قرآن موجود دارد. ما در این مقاله به پاسخگویی به این شبهات می پردازیم و درباره این مصحف توضیحاتی را به خوانندگان تقدیم می کنیم, تا همگان بدانند آنچه گفته می شود (وجود قرآنی دیگر در نزد شیعیان), تهمتی بیش نیست.
اهل بیت وحی
همه مسلمانان اتفاق نظر دارند که رسول الله(ص) به امام علی(ع) توجهی ویژه داشت و از ابتدا سرپرست ایشان بود.
این اهتمام به دستور خداوند و به منظور آماده ساختن ایشان برای امامت و سرپرستی امت بود. ابونعیم الحافظ الشافعی(م 430 ه' .) چنین روایت کرده است: "رسول الله فرمود: ای علی, خداوندعزوجل به من دستور داد تو را نزد خود نگهدارم و آموزشت دهم تابدانی; و این آیه نازل شد:
گوشهای شنوا قرآن را دریابند و بفهمند. تو گوش شنوای دانش هستی." علی(ع) به برکت سرپرستی و آموزش پیامبر(ص) آگاهترین فرد پس از رسول الله شد. رسول اکرم در این باره فرمود:
"پس از من آگاهترین شخص در امتم علی بن ابی طالب است." تمام کسانی که می خواستند از دانش پیامبر بهره گیرند, می دانستند همان علوم را می توانند از علی(ع) بیاموزند; زیرا پیامبر(ص) فرموده بود: "من شهر علم هستم و علی دروازه آن است." در میان دانشهایی که پیامبر(ص) به علی(ع) آموخت, علوم قرآن جایگاهی ویژه داشت. امام علی(ع) می فرماید: "آیه ای از قرآن بر رسول الله نازل نشد مگر این که آن را بر من خواند و دیکته کرد تا بنویسم; و تاءویل و تفسیر و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه قرآن را به من آموخت." در روایتی دیگر می فرماید:
"هرگاه از رسول الله(ص) پرسشی می کردم, پاسخم را می داد; و اگر مسایلی به ذهنم نمی رسید, خود ایشان می فرمود. هر آیه ای درباره شب یا روز, آسمان یا زمین, دنیا و آخرت, بهشت وجهنم, کوه و دشت, نور و ظلمت نازل می شد, بر من می خواند و دیکته می کرد و من آن را می نوشتم; و به من تاءویل و تفسیر و محکم و متشابه و خاص و عام قرآن را و اینکه چگونه وکجا و درباره چه کسی نازل شده است, آموخت. پیامبر(ص) از خدا خواست به من فهم و حافظه بدهد, تا آیه ای از کتاب خدا را فراموش نکنم و درباره هرکسی آیه نازل می شد, به من می فرمود" در کتاب طبقات ابن سعد آمده است:
"امام علی(ع) به مسلمانان می گفت: هر پرسشی درباره کتاب خدا دارید, از من بپرسید; زیرا من به هر آیه ای آگاهم." صحابه اتفاق نظر دارند که علم قرآن به علی و دیگر اهل بیت(علیهم السلام) اختصاص دارد.
امام علی(ع) شاهد وحی و دارنده دانش قرآنی و وارث علم پیامبر(ص) بود. او دومین شخص جهان اسلام و آگاهترین صحابه به شمار می رفت. بسیاری از مفسران اعتقاد دارند عباراتی چون "راسخون فی العلم" (صاحبان علم و دانش الهی), "اهل الذکر", (آگاهان) یا "الذین آتیناهم الکتاب" (کسانی که کتاب آسمانی را به آنها داده ایم.) درباره امام علی(ع) است. در روایات شیعه و سنی آمده است: مقصود از "من عنده علم الکتاب" (کسی که علم کتاب و آگاهی بر قرآن نزد اوست) امام علی(ع) است. پیامبر(ص) می فرماید: "علی مع القرآن و القرآن مع علی; لن یفترقا حتی یرد علی الحوض"; علی با قرآن و قرآن با علی است آن دو از هم هرگز جدا نمی شوند, تا این که کنار حوض کوثر نزد من آیند." ابن مسعود, یکی از مفسران صدر اسلام, می گوید: "اگر کسی آگاهتر از خودم به کتاب خدا می شناختم, خود را حتی با پیمودن راه بسیار به او می رساندم. " شخصی پرسید: "با علی چگونه ای؟" ابن مسعود گفت: "من قرآن را با او شروع کرده, نزد او آموخته ام." در کتاب شواهد التنزیل آمده است:
"عمرو ابن مسعود و عایشه و عبدالله بن عمر (فرزند خلیفه دوم) و... گفته اند: علی بیش از همه مردم از قرآن آگاهی دارد.
علی(ع) قرآن را جمع آوری می کند
بنابر آنچه از علم امام علی گفتیم, طبیعی است رسول الله(ص) کار مهم جمعآوری قرآن را به او بسپارد. بر اساس روایات, هنگامی که رسول الله در حال احتضار بود, به علی(ع) فرمود: "ای علی, قرآن در میان کتابها و قطعه ها و برگهایی کنار رختخواب من است; آنها را برداشته, در یک جا گردآورید و ضایع نکنید, چنان که یهود تورات را ضایع کردند. علی(ع) برگها را در پارچه ای زرe نهاده, در خانه اش گذاشت و مهر کرد و فرمود: ردا بردوش نمی اندازم تا زمانی که قرآن را گرد آورم. از آن پس امام بیآن که عبا بردوش اندازد, با میهمانانش رو به رو می شد تا هنگامی که قرآن را جمعآوری کرد." این کار شش ماه به درازا کشید.برخی این مدت را به سه روز گفته اند. البته این در صورتی است که جمع قرآن به معنای مترتب کردن آن برحسب نزول آیات باشد. آیه الله سیدحسن صدر در کتاب تاءسیس الشیعه لعلوم الاسلام می گوید:
دیگر علوم قرآن را امیرمومنان آموزش داد.
او انواع و اقسام دانشهای قرآنی را بازگو کرد و برای هرکدام مثال آورد که تمام آن در بحارالانوار جمع آوری شده است. هر کتابی درباره علوم قرآن نوشته شده, برگرفته از آموخته های امام علی(ع) است.
معتزلی حنفی می گوید: "همگان اتفاق نظر دارند که قرآن را در زمان رسول الله حفظ می کرد و کسی دیگری این کار را نمی کرد. از این گذشته او اولین کسی است که قرآن را گرد آورد."
ویژگیهای مصحف امام علی(ع)
بخشی از ویژگیهای مصحف امام عبارت است از:
1 ترتیب آیات بر اساس نزول
ابن حجر می گوید: "علی قرآن را به ترتیب نزول (آیات) پس از وفات پیامبر جمع آوری کرد." ابن جزی الکلبی می گوید: "در زمان رسول الله, قرآن در میان کتابها و سینه های مردمان پراکنده بود. وقتی رسول الله وفات یافت, علی بن ابی طالب رضی الله عنه درخانه اش نشست و آن را به ترتیب نزول جمع کرد." در کتاب تاریخ یعقوبی ترتیب این آیات ذکر شده است.
2 تقدیم منسوخ بر ناسخ
شیخ مفید در کتاب المسائل السرویه می گوید:
"امیرمومنان(ع) قرآن نازل شده را از اول تا آخر جمع آوری کرد و آن را به گونه ای که می بایست, مرتب ساخت. او آیات مکی را بر مدنی و منسوخ را بر ناسخ مقدم کرد."
3 در بردارنده تاءویل
امام علی(ع) می فرماید: "هرآیه ای که خداوند جل و علا برمحمد(ص) نازل کرد, به املای رسول الله و خط خودم, نزد من است; و تاءویل هر آیه ای که خدا بر محمد نازل کرد, نزد من است." منظور از "تاءویل" بیان مقصود کلی و برگرداندن کلام به یکی از احتمالات عقلانی آن است; گو این که ممکن است در ظاهر دلالتش روشن باشد.
دراین مصحف تمامی جوانب آیات بر شمرده شده است, به گونه ای که آیات به زمان و یا مکان و یا شخص خاص اختصاصی ندارد و مانند ماه و خورشید برای همه زمانهاست.
4 در بردارنده تنزیل
تنزیل یعنی شاءن نزول و سبب نزول وحی. البته گروهی تفاسیری که خداوند برای شرح برخی از آیات بر پیامبر نازل کرده, تنزیل می دانند. این تفاسیر چگونگی نماز خواندن, زکات دادن و دیگر آیات را توضیح می دهد.و خصوصیات تنزیل آیه ها مانند مناسبت نزول, مکان و زمان نزول و کسانی را که مقصود آیه بوده اند و... را بیان می کند. شیخ مفید در مقایسه میان قرآن موجود و مصحف امام علی(ع) می نویسد: تاءویل و تفسیر معانی قرآن چنان که شاءن نزول آن بوده در مصحف امیرمومنان(ع) وجود داشته است.
امام باقر(ع) فرمود: "هیچ کس جز علی(ع) قرآن را چنان که فرود آمد, جمع نکرد. "
5 تفکیک محکم و متشابه
در مصحف امام علی(ع) محکمات و متشابهات مشخص شده بود. سیدعبدالحسین شرف الدین می گوید: "علی(ع) قرآن را به ترتیب نزول جمع کرد وناسخ و منسوخ و عام و خاص ومeلق و مقید و محکم و متشابه و عزیمت و رخصت و سنت و آداب و سبب نزول آن را بیان کرد و دشواریهایش را توضیح داد... قرآن جمع آوری شده از سوی امیرمومنان به تفسیر شبیه تر است."
6 الف و لام نیفتاده است
در هیچ یک از آیات و واژه های این مصحف, حروف "الف" و "لام" حذف نشده و هیچ حرف دیگری, اضافه یاکم نشده است; یعنی نص آیات بدون کوچکترین تغییر آمده است.
7 قرائت "عاصم" است.
استاد معرفت در جلد اول کتاب التمهید می گوید: "این مصحف بر اساس قرائت رسول الله بود." استاد مرتضی عسکری در کتاب حقائق هامه می نویسد: اگر قرائت را صحت مخرج بدانیم, قرائت عاصم مقصود است. او قرائتش را از "ابی عبدالرحمان" و وی از امام علی(ع) و او از پیامبر(ص) یاد گرفته است. بسیاری از مورخان و نویسندگان این مطلب را ذکر کرده اند.
8 در بردارنده نامهای اهل حق و باطل
در این مصحف آیاتی که درباره کافران, مشرکان و منافقان است, با نام اشخاص همراه است. این مصحف در اختیار امام رضا(ع) بود. امام آن را به "ابن ابی نصر بزنطی" امانت داد. "بزنطی" مصحف را گشود و نام هفتاد نفر از قریش را در تفسیر آیه "لم یکن الذین کفروا" دید. وقتی امام از این امر آگاه شد, کتاب را از "بزنطی" پس گرفت.
9 املای رسول الله و نگارش امام علی
تمامی تفسیر, تنزیل, تعیین آیات محکم و متشابه و... گفته های پیامبر(ص) بوده که به دست امام علی(ع) نوشته شده است. امام علی(ع) این مطلب را در حدیثی که گذشت, بیان می دارد. بر اساس این حدیث, مصحف امام در زمان پیامبر(ص) نوشته شده; به املای پیامبر(ص) بوده است.
آنچه گذشت, بخشی از ویژگیهای این کتاب است که آیات الهی را باترتیب و تفسیر در خود گنجانده است و تفسیر گونه ای است که مطلبی زیاده یا کمتر از قرآن ندارد و "مصحف" خوانده می شود.
چرا مصحف امام پذیرفته نشد؟
به سبب ویژگیهای این مصحف, بسیاری از دانش پژوهان در پی دست یابی و خواندن آن بوده اند. محمدبن سیرین می گوید: "شنیدم امام, آن مصحف را بر اساس تنزیل (تفسیر) نوشته است. اگر برآن مصحف دست می یافتم, دانش در آن بود. به دنبال آن کتاب بودم و به مدینه نامه فرستادم, ولی آن را نیافتم." زهری درباره این مصحف می گوید:
"اگر یافت می شد, سودمندتر (از هر تفسیر) و دارای دانشی بیشتر بود." ولی چرا این مصحف به رغم دانشها و سودمندی آن اکنون در دسترس نیست؟! در تاریخ می خوانیم امام علی(ع) پس از پایان بردن این مصحف, آن را بر مردم عرضه کرد و همگان را به استفاده از آن فراخواند, ولی پذیرفته نشد. از این رو, امام آن را برای همیشه نزد خود و دیگر امامان(علیهم السلام) نگهداشت.
علت عدم پذیرش مصحف از سوی مردم, هماهنگ نبودن آن با خواسته های نامشروع سیاستمداران بود. امام علی(ع) در این باره می فرماید: "هنگامی که اسامی اهل حق و باطل را در آنچه خداتبیین کرده بود. دانستند و این, مصالحشان را از بین می برد, گفتند: ما به آن نیاز نداریم. ما به خاطر آنچه داریم, از آن بی نیازیم." در اخبار اهل بیت(علیهم السلام) آمده است: امام علی(ع) سوگند خورد جز برای نماز عبا بر دوش نگذارد تازمانی که قرآن را جمعآوری کند. از این رو, از مردم کناره گرفت تا قرآن را گرد آورد. پس از آن, قرآن گردآوری شده را نزد مردم که در مسجد جمع شده بودند. برد. آنها از خود می پرسیدند:
ابوالحسن برای چه آمده است. امام کتاب را به آنان نشان داد و فرمود: رسول الله(ص) فرمود: "من در میان شما چیزهایی می گذارم که اگر به آنها چنگ زنید, هرگز گمراه نمی شوید; کتاب خدا و عترت و اهل بیتم." این کتاب است و ن عترت. آن گاه خلیفه دوم برخاست و گفت: اگر نزد تو قرآنی یافت می شود, پیش ما نیز مانند آن هست; بدان نیازی نداریم.
امام(ع) پس از آن که حجت را بر آنها تمام کرد, کتاب را برگرداند. امام صادق(ع) می فرماید: "امام کتاب را برداشت و به خانه اش برگشت, در حالی که این آیه را می خواند:
"... آن را پشت سرافکندند و به بهای کمی فروختند و چه بدمتاعی می خرند."
مصحف امام علی(ع) کجاست؟
از شماری روایات فهمیده می شود این مصحف, پس از امام, به فرزندش امام حسن(ع) و سپس به دیگر امامان:رسید و اکنون در دست (علیهم السلام)مام زمان(ع) است. امام صادق(ع) می فرماید: "هنگامی که قائم قیام کند, مصحفی را که علی(ع) نوشته است, با خود میآورد." چنان که گفتیم, امام علی(ع) این مصحف را طبق ترتیب نزول آیات جمعآوری و مرتب کرد. از این رو, در برخی از روایات می خوانیم: قرآنی که امام زمان(ع) میآورد, با قرآن موجود تفاوت دارد. امام صادق(ع) فرمود: "قائم ما که قیام کند, خیمه هایی می زند تا مردم قرآن را آن گونه که خدا فرستاده است, فراگیرند و در آن روز کاری دشوارتر از این نیست; زیرا قرآن به گونه ای جز ترتیب کنونی خواهد بود." امام علی(ع) پس از به دست گرفتن حکومت, قرآن خود را بر مردم عرضه نکرد و قرآنی را که از سوی عثمان گردآوری شده بود, تاءیید کرد; زیرا نمی خواست مسلمانان دچار تفرقه شوند.
ایشان حتی دیگر امامان را از قرائت قرآن بر پایه تنزیل نهی کرد. علامه طباطبایی در این باره می نویسد:
علی(ع) با این که خودش پیش از آن قرآن مجید را به ترتیب نزول جمعآوری کرده بود و به مردم نشان داده بود و مورد پذیرش نشده بود و در هیچ یک از جمع اول و دوم وی را شرکت نداده بودند, با این حال هیچ گونه مخالفت و مقاومتی به خرج نداد و مصحف رایج را پذیرفت و تا زنده بود حتی در زمان خلافت خود دم از اختلاف نزد. و همچنین ائمه اهل بیت(علیهم السلام) که جانشینان و فرزندان آن حضرتند. هرگز در اعتبار قرآن مجید حتی به خواص شیعیان خود حرفی نزده اند, بلکه پیوسته در بیانات خود استناد به آن جسته اند و شیعیان خود را امر کرده اند که از قرائت مردم پیروی کنند. به جراءت می توان گفت که سکوت علی(ع) با اینکه مصحف معمولی با مصحف او در ترتیب اختلاف داشت, از این جهت بود که در مذاق اهل بیت(علیهم السلام) تفسیر قرآن به قرآن کنونی معتبر است.
نتیجه بحث:
مصحف امام علی(ع) در بردارنده آیات موجود, همراه با تفسیر و به ترتیب نزول آیات است و این تنها تفاوت آن با قرآن موجود است. این مصحف و جمعآوری قرآن در یک جا, به امر رسول الله(ص) و پس وفات ایشان انجام شد. منابع تاریخی مذهبی شیعه و سنی این امر را تاءیید می کند. آیات منسوخ و ناسخ, محکم و متشابه, خاص و عام, شاءن نزول آیات, محل و زمان فرود آیات, در این کتاب تفسیرگونه مشخص شده است. مردم زمان امام علی(ع) این تفسیر را به خاطر این که مصالحشان به خطر می افتاد, نپذیرفتند و امام, بعدها که به حکومت رسید, برای حفظ وحدت مسلمانان, آن را نشان نداد. این تفسیر اکنون نزد امام زمان(ع) است.
منبع: ماهنامه کوثر / شماره 33
