روایات متعددی درباره پیاده رفتن (ماشیاً) به زیارت امام حسین(ع) وجود دارد و جالب آنکه این رسم از همان بدو وقوع واقعه عاشورا مرسوم شده که زیارت جابر و عطیه کوفی و بعد کاروان اسراء با حضور امام سجاد و حضرت زینب، شاهدی است بر این مدعا. بنابراین، بزرگداشت پیاده روی اربعین، هم توسط امام معصوم (امام سجاد)، تقریر شده است و هم به نوعی به عنوان شعائر الهی در میان شیعه و اصحاب معصومین (جابر بن عبدالله انصاری و عطیه)، مرسوم می باشد همچنان که سیره علماء و فقهای شیعه بر این امر، تاکنون و در طی قرن‌ها بر این مساله، مستمر بوده است. چنان که در آداب تعلیمی امام صادق به شیعیان، زیارت روز اربعین، سفارش شده است.
اهمیت روز اربعین امام حسین
درباره منشأ اهمیت روز اربعین امام حسین در تاریخ شیعه، باید گفت که این روز (20 صفر) از دو جهت کانون توجه قرار گرفته است: یکی از جهت بازگشت اسرا از شام به کربلا در اربعین اول یا دوم و زیارت قبر مطهر امام حسین توسط امام سجاد و حضرت زینب، و دیگری به سبب زیارت قبر سیدالشهدا(ع) توسط جابر بن عبدالله انصاری یکی از اصحاب برجسته رسول خدا(ص) و امیرالمؤمنین(ع).
بنابراین، نخستین زائر اربعین از میان مردم، جابر بن عبد الله انصاری بوده است و نخستین زائر اربعین از میان خانواده امام حسین و بنی هاشم، کاروان اسراء اهل بیت پیامبر در هنگام بازگشت از شام، می باشد. چنان که مرحوم سید بن طاووس در کتاب شریف لهوف، چنین می‌فرماید:
لَمّا رَجَعَ نِساءُ الحُسَینِ(ع) وعِیالُهُ مِنَ الشّامِ وبَلَغوا إلَی العِراقِ، قالوا لِلدَّلیلِ: مُرَّ بِنا عَلی طریقِ کربَلاءَ، فَوَصَلوا إلی مَوضِعِ المَصرَعِ، فَوَجَدوا جابِرَ بنَ عَبدِ اللّهِ الأَنصارِی رَحِمَهُ اللّهُ وجَماعَةً مِن بَنی هاشِمٍ ورِجالًا مِن آلِ الرَّسولِ صلی الله علیه و آله قَد وَرَدوا لِزِیارَةِ قَبرِ الحُسَینِ علیه السلام، فَوافَوا فی وَقتٍ واحِدٍ، وتَلاقَوا بِالبُکاءِ وَالحُزنِ وَاللَّطمِ، و أقامُوا المَآتِمَ المُقرِحَةَ لِلأَکبادِ، وَاجتَمَعَت إلَیهِم نِساءُ ذلِک السَّوادِ، و أقاموا عَلی ذلِک أیاما. (ابن طاووس، الملهوف، ص 225)
الملهوف لابن طاووس: هنگامی که زنان و خاندان امام حسین(ع) از شام باز گشتند و به عراق رسیدند. به راه‌نمایشان گفتند: (ما را از راه کربلا ببر). آنان به قتلگاه [شهدا] رسیدند و جابر بن عبد اللّه انصاری که خدا رحمتش کند و گروهی از بنی هاشم و مردانی از خاندان پیامبر(ص) را دیدند که برای زیارت قبر حسین(ع) آمده بودند. پس در یک زمان، در آن جا گرد آمدند و با گریه و اندوه و بر سر و صورت‌زنان، به هم رسیدند و مجلس‌‌های عزایی بر پا داشتند که جگر را آتش می‌زد. زنان حاضر در آن جا هم گِرد آمدند و چندین روز، همین گونه ماندند.
هم چنین علّامه مجلسی(ره) در کتاب زاد المعاد می نویسد: (مشهور آن است که سبب تأکید زیارت آن حضرت در این روز، آن است که امام زین العابدین(ع) با سایر اهل بیت در این روز بعد از مراجعت از شام به کربلای معلّی وارد شدند و سرهای مطهّر شهداء را به بدن های ایشان ملحق کردند). (مجلسی، زادالمعاد، ص 402)
استحباب زیارت اربعین
و اما درباره استحباب زیارت اربعین نیز، دو روایت بیان شده است: یکی روایتی است که در آن امام صادق(ع)، زیارت اربعین را به صفوان‌بن‌مهران جمّال، تعلیم میدهد و همین تعلیم دادن، نشانه بزرگداشت زیارت اربعین است. (شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ص788789؛ همو، تهذیب الاحکام، ج6، ص125؛ سیدبنطاووس، الاقبال بالاعمال الحسنه، ج3، ص101103؛ مجلسی، بحار الانوار، ج98، ص331332) و دیگری روایتی از امام حسن عسکری(ع) که زیارت اربعین را در زمره نشانه‌های پنجگانه مؤمن بیان می‌کند:
عَلامَةُ المُؤمِنِ خَمسٌ: صَلاةُ الاِحْدَی وَالْخَمْسِینَ، وَزیارة‌ُ الاربَعین، وَالتَّخَتُّمُ بِالْیمِینِ، وَتَعفِیرُ الْجَبِینِ وَالْجَهْرُ بِبِسْمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحِیم. (شیخ مفید، المزار، ص53؛ شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ص787788؛ ابن‌فتال نیشابوری، روضه الواعظین، ص195؛ سیدبنطاووس، الاقبال بالاعمال الحسنه، ج3، ص100)
مصباح المتهجد: مؤمن پنج نشانه را باید دار باشد: اقامه پنجاه رکعت نماز (مجموع واجبات و مستحبات)، خواندن زیارت اربعین، انگشتر در دست راست کردن، در سجده پیشانی بر خاک نهادن و بسم الله الرحمن الرحیم را (در نماز) بلند گفتن.
تفسیر اجمالی حدیث علامات مومن
و اما حدیث نشانه های مومن توسط امام حسن عسکری، به چه منظوری بیان شده است؟ تفسیر این روایت، به طور اجمال چنین است: درباره انگشتر به دست راست کردن باید گفت که این مسئله، سفارش امامان معصوم(ع) است که درواقع، یک نوع مبارزه با سیرة خلفای بنی‌امیه است؛ چراکه به گفته زمخشری، نخستین کسی که انگشتر به دست چپ کردن را شعار خود قرار داد و برخلاف سنت عمل کرد، معاویه بود (عبدالحسین امینی، الغدیر، ج10، ص210). شیعه بلند گفتن (بسم الله الرحمن الرحیم) را در نمازهای صبح، مغرب و عشا واجب، و در نمازهای ظهر و عصر مستحب می‌داند و این امر نیز به دستور و سفارش ائمه(ع) بوده است؛ زیرا چنان که فخر رازی گفته است، آهسته خواندن بسم الله را بنی امیه رواج دادند تا آثار ولایت را نابود کنند (برای آگاهی بیشتر درباره تفسیر این روایت، ر.ک: قاضی طباطبایی، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهدا(ع)، ص390 به بعد).
زیارت اربعین، عصاره و ستون ولایت
باید توجه داشت اینجا و در این حدیث از امام حسن عسکری(ع)، تاکید بر زیارت اربعین است وگرنه زیارت عاشورا توصیه می شد، یعنی رازی در زیارت اربعین است که آن را همردیف نماز و نشانه مومن، قرار می دهد، بنابراین، اربعین امام حسین(ع) موضوعیت دارد. آیت الله جوادی آملی معتقد است:
اهمیت زیارت اربعین، تنها به این نیست که از نشانه های ایمان است؛ بلکه طبق این روایت، در ردیف نمازهای واجب و مستحب قرار گرفته است. بنابراین همان گونه که نماز، ستون دین و شریعت است، زیارت اربعین و حادثه کربلا نیز ستون ولایت است، امّا مهم آن است که دریابیم نماز و زیارت اربعین انسان را چگونه متدین می کند. ه دیگر سخن، بر اساس فرموده رسول خدا(ص) عصاره رسالت نبوی(ص) قرآن و عترت است؛ (إنی تارک فیکم الثقلین... کتاب الله و... عترتی أهل بیتی). عصاره کتاب الهی که دین خداست، ستونی دارد که نماز است و عصاره عترت نیز ستونش زیارت اربعین است که این دو ستون در روایت امام عسکری(ع) در کنار هم ذکر شده است. (شکوفایی عقل در پرتو نهضت حسینی ، ص 227-234)
ترسیم حق و باطل در زیارت اربعین
علاوه بر حدیث امام حسن عسکری(ع)، در آداب تعلیمی زیارت اربعین از طرف امام صادق به شیعیان، امام حسین به عنوان ولی خدا و نماینده جبهه حق و حقیقت، ، با عناوینی همچون ولیّ خدا، حبیب خدا، خلیل خدا، برگزیده خدا، شهید مظلوم، گرفتار رنج‌ها و مصیبت‌ها و کشته اشک‌ها:... السلام علی اسیر الکُرُبات و قتیل العَبَرات. ...معرفی میشود و در مقابل در فرازهای دیگر زیارت اربعین، ویژگی های گروه های باطل بر ضدّ ولیّ خدا را که در حقیقت بروز بغض و کینه های دیرین شان از صدر اسلام بود، به عنوان: فریب خوردگان دنیا: (غَرَّتْهُ الدُّنْیا)؛ فروشندگان آخرت به بهای ناچیز دنیا: (وَشَری آخِرَتَهُ)؛ و هواپرست: (وَتَرَدّی فی هَواهُ)؛ معرفی می کند.
پیاده روی زیارت اربعین، جزو شعائر الهی است
اکنون و در عصر معاصر، زیارت اربعین از استحباب فردی، فراتر رفته و به عنوان شعائر الهی، محسوب میشود که تکریم و بزرگداشت شعائر الهی از واجبات مومنین است. چنان که مقام معظم رهبری، چنین می فرمایند:
ترکیب (عشق و ایمان) و (عقل و عاطفه) از ویژگی‌های منحصر به‌فرد مکتب اهل‌بیت است و حرکت عاشقانه و مؤمنانه مردم از کشورهای مختلف جهان در زیارت اربعین، بدون تردید از جمله شعائر الهی است. ... حرکت عظیم مردم از ایران و سایر کشورهای جهان برای حضور در راهپیمایی اربعین، جلوه‌ای از ویژگی‌های برجسته مکتب اهل‌بیت(ع) است که در آن، هم (ایمان، اعتقاد قلبی و باورهای راستین) موج می‌زند و هم (عشق و محبت). (بیانات رهبر معظم انقلاب در درس خارج فقه درباره‌ی زیارت اربعین)
همچنان که آیت الله مکارم شیرازی، فرموده‌اند:
پیاده روی روز اربعین از سوی زائران حسینی در نوع خود به عنوان ابراز عظمت امام حسین(ع) مطرح است؛ زیرا عیناً در روایات و سیرۀ ائمۀ اطهار بر سنت پیاده روی به ویژه برای زیارت امام حسین(ع) و امام رضا(ع) تأکید و تصریح شده است. (بیانات آیت الله مکارم شیرازی در دیدار نمایندگان هیأت های دانشجویی عازم پیاده روی اربعین حسینی)
چنان که ابن قولویه در کتاب ارزشمند کامل الزیارات از امام صادق(ع) در فضیلت پیاده روی برای زیارت امام حسین، چنین، نقل می کند:
عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَیْمُونٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ، قَالَ: یَا عَلِیُّ! زُرِ الْحُسَیْنَ وَ لَا تَدَعْهُ. قَالَ: قُلْتُ مَا لِمَنْ أَتَاهُ مِنَ الثَّوَابِ؟ قَالَ: مَنْ أَتَاهُ مَاشِیاً کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ حَسَنَةً وَ مَحَی عَنْهُ سَیِّئَةً وَ رَفَعَ لَهُ دَرَجَةً. فَإِذَا أَتَاهُ، وَکَّلَ اللَّهُ بِهِ مَلَکَیْنِ یَکْتُبَانِ مَا خَرَجَ مِنْ فِیهِ مِنْ خَیْرٍ وَ لَا یَکْتُبَانِ مَا یَخْرُجُ مِنْ فِیهِ مِنْ شَرٍّ وَ لَا غَیْرَ ذَلِکَ. فَإِذَا انْصَرَفَ وَدَّعُوهُ وَ قَالُوا: یَا وَلِیَّ اللَّهِ مَغْفُوراً لَکَ أَنْتَ مِنْ حِزْبِ اللَّهِ وَ حِزْبِ رَسُولِهِ وَ حِزْبِ أَهْلِ بَیْتِ رَسُولِه، وَ اللَّهِ لَا تَرَی النَّارَ بِعَیْنِکَ أَبَداً وَ لَا تَرَاکَ وَ لَا تَطْعَمُکَ أَبَداً. (ابن قولویه، کامل الزیارات ص134)
کامل الزیارات: علی بن میمون صائغ، از حضرت امام صادق(ع) نقل کرده که آن حضرت فرمودند: ای علی! قبر حسین علیه السّلام را زیارت کن و ترک مکن. عرض کردم: ثواب کسی که آن حضرت را زیارت کند چیست؟حضرت فرمودند: کسی که پیاده زیارت کند آن حضرت را، خداوند به هر قدمی که برمی دارد، یک حسنه برایش نوشته، و یک گناه از او محو می فرماید، و یک درجه مرتبه‌‌اش را بالا می‌‌برد. و وقتی به زیارت رفت، حق تعالی دو فرشته را موکّل او می فرماید که آنچه خیر از دهان او خارج می شود را نوشته و آنچه شر و بد می باشد را ننویسند. و وقتی برگشت با او وداع کرده و به وی می گویند: ای ولی خدا! گناهانت آمرزیده شد. و تو از افراد حزب خدا و حزب رسول او و حزب اهل بیت رسولش می باشی، به خدا قسم! هرگر تو آتش را به چشم نخواهی دید و آتش نیز هرگز تو را نخواهد دید و تو را طعمه خود نخواهد نمود.
اربعین، پیوند حماسه حسینی با مهدویت
پیوند نهضت امام حسین با نهضت امام زمان علیهما السلام به سبب زیارت اربعین، چنان است که امام عصر، هنگام ظهور و قیام، خویشتن را با امام حسین، معرفی می کند. گویی امام حسین، جهانی است و همگان وی را می شناسند. و پیاده رویی بیست میلیونی شیعیان در روز اربعین، به عنوان بزرگترین اجتماع بشریت در عصر معاصر، گویای چنین واقعیتی است. چنان که (وقتی) امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف که ظهور فرمود، پنج ندا می‌کند به اهل عالم، از جمله: اَلا یا اَهلَ العالَم اِنَّ جَدِی الحُسَین قَتَلُوهُ عَطشاناً، اَلا یا اَهلَ العالَم اِنَّ جَدِی الحُسَین سحقوه عدوانا. (حائری یزدی، الزام الناصب فی اثبات الحجة الغائب، ج 2، ص 282).
آیت الله محمدتقی بهجت رحمت الله علیه در این باره چنین می‌فرمایند:
... امام زمان خودش را به واسطه امام حسین علیه السلام به همه عالم معرفی می‌کنند ... بنابراین در آن زمان باید همه مردم عالم، حسین علیه السلام را شناخته باشند... اما الان هنوز همه مردم عالم، حسین علیه السلام را نمی‌شناسند و این تقصیر ماست، چون ما برای سیدالشهدا علیه السلام طوری فریاد نزدیم که همه عالم صدای ما را بشنود، پیاده‌روی اربعین بهترین فرصت برای معرفی حسین علیه السلام به عالم است. (ر. ک: محمدحسین رخشاد، در محضر بهجت)
جاماندگان زیارت اربعین، به این دستور امام صادق علیه السلام، عمل کنند
و اما وظیفه کسانی که در روز اربعین، نمی توانند امام حسین علیه السلام را در کربلا و در کنار مرقد شریف ایشان، زیارت کنند، چیست؟ امام صادق علیه السلام، دراین باره، چنین، می‌فرمایند:
یا سَدیرُ، تَزورُ قَبرَ الحُسَینِ علیه السلام فی کُلِّ یَومٍ؟ قُلتُ: جُعِلتُ فِداکَ! لا، قالَ: فَما أجفاکُم! قالَ: فَتَزورونَهُ فی کُلِّ جُمعَةٍ؟ قُلتُ: لا. قالَ: فَتَزورونَهُ فی کُلِّ شَهرٍ؟ قُلتُ: لا. قالَ: فَتَزورونَهُ فی کُلِّ سَنَةٍ؟ قُلتُ: قَد یَکونُ ذلِکَ. قالَ: یا سَدیرُ، ما أجفاکُم لِلحُسَینِ علیه السلام! أما عَلِمتَ أنَّ للّهِ عَزَّ وجَلَّ ألفَی ألفِ مَلَکٍ شُعثٍ غُبرٍ یَبکونَ ویَزورونَ لا یَفتُرونَ، وما عَلَیکَ یا سَدیرُ أن تَزورَ قَبرَ الحُسَینِ علیه السلام فی کُلِّ جُمعَةٍ خَمسَ مَرّاتٍ وفی کُلِّ یَومٍ مَرَّةً؟ قُلتُ: جُعِلتُ فِداکَ! إنَّ بَینَنا وبَینَهُ فَراسِخَ کَثیرَةً. فَقالَ لی: اصعَد فَوقَ سَطحِکَ، ثُمَّ تَلتَفِتُ یَمنَةً ویَسرَةً، ثُمَّ تَرفَعُ رَأسَکَ إلَیالسَّماءِ، ثُمَّ انحو نَحوَ القَبرِ، وتَقولُ: السَّلامُ عَلَیکَ یا أبا عَبدِ اللّهِ، السَّلامُ عَلَیکَ ورَحمَةُ اللّهِ وبَرَکاتُهُ، تُکتَبُ لَکَ زَورَةٌ، وَالزَّورَةُ حُجَّةٌ وعُمرَةٌ. قالَ سَدیرٌ: فَرُبَّما فَعَلتُ فِی الشَّهرِ أکثَرَ مِن عِشرینَ مَرَّةً. (کلینی، الکافی، ج 4، ص 589)
(ای سَدیر! قبر حسین علیه السلام را در هر روز، زیارت می‌کنی؟). گفتم: فدایت شوم، نه! حضرت فرمودند: (چه قدر جفاکارید!). سپس فرمودند: (او را هفته‌‌ای یک بار، زیارت میکنید؟). گفتم: نه. حضرت فرمودند: (در هر ماه، چه طور؟). گفتم: نه. حضرت فرمودند: (در هر سال، چه؟). گفتم: گاه، چنین میشود. حضرت فرمودند: (ای سَدیر! چه قدر به حسین علیه السلام جفا میکنید! آیا نمی‌‌دانی که خدای عزوجل، دو هزار هزار فرشته پریشان غبارآلود دارد که می‌‌گِریند و زیارت می‌کنند و خسته نمی‌‌شوند. چه میشود ای سَدیر که قبر حسین علیه السلام را در هر هفته، پنج بار و در هر روز، یک بار، زیارت کنی؟). گفتم: فدایت شوم! میان ما و او فرسنگ‌‌ها راه است. امام علیه السلام به من فرمودند: (به بالای بام خانه‌‌ات برو. سپس به راست و چپ، توجّه کن و آن گاه، سرت را به سوی آسمان، بالا ببر و به سوی قبر حسین علیه السلام رو کن و بگو: "السَّلامُ عَلَیکَ یا أبا عَبدِ اللّهِ، السَّلامُ عَلَیکَ و رَحمَةُ اللّهِ و بَرَکاتُهُ : سلام بر تو، ای ابا عبد اللّه! سلام و رحمت و برکات خدا بر تو باد!". برایت، یک زیارت نوشته میشود و زیارت، [معادل] یک حج و عمره است). [پس از آن،] گاه در یک ماه، بیش از بیست بار، آن را به انجام می‌‌رساندم.
نکته پایانی
زیارت اربعین، نوعی (تجدید میثاق) با امام حسین علیه السلام و اهل بیت و امامان معصوم علیهم السلام است. ابراز وفاداری نسبت به آنان و راه و مرامشان، ابراز عداوت و برائت نسبت به قاتلان و دشمنان آنان، تولّی و تبرّی، اعلام آمادگی برای جان فشانی در راه مقدّس آنان، بیان مواضع و همبستگی با خطّ نورانی اهل بیت پیامبر، تبعیّت و تسلیم و نصرت، شناخت چهره‌های حق و باطل و رهبران (نور) و (نار) و مسئله جهاد و شهادت و خطّ ایثارگری در راه مکتب و عقیده، که دستاورد شناخت فلسفه عاشورا و قیام حسینی است.
این مشی پیاده روی اربعین، نوعی اعلام آمادگی جانفشانی در راه امام حسین علیه السلام است چه جانی و مالی، چه قدمی و چه قلمی؛ به عبارت دیگر، آن‌هایی که در این ایام به زائران حسینی خدمت کنند و از جان و مالشان بذل می‌کنند به نوعی آمادگی دارند اگر امام حسین علیه السلام به این دنیا آمده و نیاز به کمک داشتند جانی و مالی ایشان را یاری کنند همان طور که منتظر ظهور فرزند ایشان و یاری آن حضرت هستند.
پیاده روی میلیونی شیعیان در روز اربعین، به عنوان بزرگترین تجمع جهان در طول تاریخ بشریت را تشکیل میدهد و این نیست مگر برافراشتن پرچم سیدالشهداء علیه السلام در میان همه قومیت‌ها، پیروان ادیان و مذاهب به منظور آمادگی برای ظهور آخرین ولی مطلق و ذخیره الهی و فرزند امام حسین، مهدی موعود و منجی مستضعفان جهان.
پیام اربعین، پیام پیروزی حق بر باطل و آغاز شکل جدیدی از نبرد فرهنگی با طاغوت‌های زمانه است. و مختص زمان خاصی نیست و این است راز معرفی امام زمان در عصر ظهور.
