آیا سفر حضرت معصومه به قم به دستور امام رضا(ع) بود؟

امام هشتم ما شیعیان یعنی امام رضا _ علیه السّلام _ با حضرت فاطمه معصومه (س) خواهر و برادر هستند از یک پدر و مادر. از طرف پدر هر دو بزرگوار به امام موسی کاظم _ علیه السّلام _ امام هفتم شیعیان و از طرف مادر به نجمه خاتون منسوب می‌باشند.[1]
امام رضا _ علیه السّلام _ در سال 200 ه . ق از مدینه به مرو توسط مأمون به طور اجباری فراخوانده شدند و بعد از یک سال خواهر گرامیش حضرت فاطمه معصومه (س) نیز عازم سفر به سوی برادر را کردند.
حال سؤال اینجا مطرح می‌گردد که آیا فاطمه معصومه (س) در راستای نهضت و اهداف امام رضا _ علیه السّلام _ دست به این سفر زدند؟ و یا به صورت انفرادی و بدون ارتباط با نهضت امام _ علیه السّلام _ بود؟ و به طور کلی میزان تعامل این سفر با آن نهضت چه قدر بود؟ قبل از ورود به بحث از دو اصطلاح کمی بحث می‌شود و آن دو کلمه (تعامل) و (نهضت یا اهداف امام رضا _ علیه السّلام _ ) می‌باشد.
کلمة تعامل یک لغت عربی است و از باب تفاعل می‌باشد و از خصوصیات این باب مشارکت دو نفر در کاری و عملی را بیان می‌کند. چنانکه در لغت‌نامه فارسی آمده است: (تعامل: ع (مص)؛ با یکدیگر داد و ستد کردن،[2] به این مقدار بسنده کرده و منظور ما از تعامل نیز همین معنا و مفهوم است.
اما در رابطه با نهضت یا اهداف امام رضا _ علیه السّلام _ که هدف امام _ علیه السّلام _ از قبول ولیعهدی از طرف مأمون چه بوده است؟ به طور کلی و قبل از ورود به این موضوع به طور مختصر اشاره می‌شود که ولیعهدی تحمیل شد برای امام _ علیه السّلام _ و به طور اجباری و علیرغم میل باطنی امام _ علیه السّلام _ بوده است.
اما اهداف امام _ علیه السّلام _ از قبول این کار که به طور اجباری بوده به این شرح است: نجات جان خویش و شیعیان، حضور در صحنه‌ سیاست، سهم داشتن علویان از حکومت، افشاء ساختن چهره واقعی مأمون و بیان اهداف و نیات او از تحمیل ولیعهدی.[3]
به نظر، عمده هدف امام _ علیه السّلام _ نجات جان خویش و شیعیان بود (چرا که امت اسلامی به وجود آنان و آگاهی بخشیدنشان نیاز بسیار داشت. اینان بایستی باقی می‌ماندند تا برای مردم چراغ راه و رهبر و مقتدا در حل مشکلات و هجوم شبهه‌ها باشند.
آری، مردم به وجود امام و دست پروردگان وی نیاز بسیار داشتند، چه، در آن زمان موج فکری و فرهنگی بیگانه‌ای بر همه جا چیره شده و در قالب بحث‌های فلسفی و تردید نسبت به مبادی خداشناسی، ارمغان کفر و الحاد می‌آورده، از این رو بر امام لازم بود که بر جای بماند و مسئولیت خویش را در نجات امت به انجام برساند و دیدیم که امام نیز با وجود کوتاه بودن دوران زندگیش پس از ولیعهدی چگونه عملاً وارد این کارزار شد.)[4]
پس از ذکر مقدمه‌ای وارد بحث شده و به سؤال ارایه شده جوابی گفته می‌شود که امید است مورد مرضی خداوند متعال واقع شود: در پاسخ باید به سه نکته اشاره گردد:
نکتة اول:
اکثر نویسندگان و علماء علت سفر فاطمه معصومه (س) را، دیدار برادرش نقل می‌کنند و اینکه میزان تعامل این سفر با نهضت امام _ علیه السّلام _ چقدر بوده و آیا این سفر ابتکار فردی بوده یا در جهت اهداف امام _ علیه السّلام _ بوده است؟ سکوت کردند و چیزی نگفتند و هیچ تحلیلی از این رویداد ارایه ندادند.
اکثر این نویسندگان از کتاب (تاریخ قم) نقل می‌کنند که:
(چنین گویند بعضی از مشایخ قم که چون امام علی بن موسی الرضا _ علیه السّلام _ را از مدینه بیرون کردند تا به مرو رود از برای عقد بیعت به ولایت عهد برای او فی سنة مأتین خواهر او فاطمه بنت موسی بن جعفر _ علیه السّلام _ در سنه احدی و مأتین به طلب او بیرون آمد و چون به ساوه رسید بیمار شد.)[5]
کسانی که بدین گونه علت سفر فاطمه معصومه (س) را ذکر کردند عبارتند از:
الیاس محمد بیگی در اثر خود بنام فروغی از کوثر،[6] علی اکبر مهدی پور در (کریمه اهل‌بیت _ علیهم السّلام _ )،[7] سید جعفر میر عظیمی در (بارگاه فاطمه معصومه (س)،‌ تجلیگاه فاطمه زهرا (س)،[8] سید حسین ابن الرضا در (قم از نظر اجتماعی و اقتصادی،[9] محمد محمدی اشتهاردی در حضرت معصومه (س) فاطمه دوم،[10] شیخ عباس قمی در منتهی‌الآمال[11] و مهدی منصوری در حیاة الست.[12]
نکتة دوم:
اگر سند نامه‌ای که امام رضا _ علیه السّلام _ به خواهرش نوشته است پیدا شود فصل جدیدی و اطلاعات خوبی به ما می‌دهد که به سؤال ارایه شده پاسخ دهیم. و شاید این مطلب به حقیقت بپیوندد و منبع، تاریخی باشد. برای دعوت امام _ علیه السّلام _ از خواهرش و پاسخ ایشان به دعوت برادرش، این یعنی ارتباط و تعامل سفر حضرت معصومه(س) با نهضت امام _ علیه السّلام _ .
بنابراین به اهمیت این مطالب عیناً این جریان، از علی اکبر مهدی‌پور در کتاب (کریمه اهل‌بیت _ علیهم السّلام _ ) در صفحه 493 نقل می‌شود: از قدیم الایام می‌شنیدم که در مراثی حضرت معصومه (س) از نامة امام رضا _ علیه السّلام _ سخن به میان می‌آید ولی مدرکی برای آن نداشتم، اخیراً یکی از خطبای ارجمند به نام (ابو ایمن) بر فراز منبر به آن اشاره کرد.
پس از منبر ازم درک آن جویا شدم فرمودند که مطلب در کتاب (من لا یحضره الخطیب است. پس از مراجعه به کتاب فوق دیدم که او نیز بدون ذکر سند نقل کرده است.
مطابق نقل کتاب یاد شده حضرت امام رضا _ علیه السّلام _ نامه‌ای خطاب به حضرت معصومه (س) مرقوم فرموده و آن را توسط یکی از غلامانش به مدینه منوره ارسال فرموده است.
امام هشتم به غلام دستور داد که در هیچ منزلی توقف نکند، تا در اندک زمان ممکن آن رقیمه را به مدینه منوره برساند.
آنگاه آدرس خانه حضرت موسی بن جعفر _ علیه السّلام _ را برای او بیان فرمود تا از کسی آدرس نپرسد. غلام خود را به مدینه رسانید و نامه را به خدمت فاطمه معصومه (س) تسلیم نمود.
حضرت معصومه (س) به مجدد رسیدن نامة امام هشتم خود را آماده سفر نمود.
این نامه اگر در منابع حدیثی پیدا شود بسیار ارزشمند خواهر بود و فصل تازه‌ای از مهر و محبت متقابل آن خواهر و برادر را برای ما روشن خواهد نمود و دلیل دیگری بر عظمت و شخصیت فوق‌العاده کریمه اهل‌بیت خواهد بود.
نکتة سوم:
در سفر امام رضا _ علیه السّلام _ از مدینه به مرو، مسیر راهها طوری انتخاب شده بود که کمتر به مراکز شیعه‌نشین برخورد کنند و اغلب از جاهایی که دارای سکنه نبودند، امام _ علیه السّلام _ را عبور می‌دادند تا مبادا گفتارهای امام _ علیه السّلام _ باعث ایجاد طغیان و شورش در شیعیان باشد.
ولی در سفر فاطمه معصومه (س) ، کاروان ایشان از جاهایی عبور کرد که امام رضا _ علیه السّلام _ از آنجاها منع شده بودند. این نکته بسیار مهمی را می‌رساند: یعنی تبلیغ و بیان اینکه سفر امام _ علیه السّلام _ اجباری بوده که توسط خواهرش بیان می‌شد و اشاعه فرهنگ اصیل است و بیان احادیث و روایات که از باب نمونه سه حدیث گهربار در کتاب (کریمه اهل‌بیت) نوشته مهدی‌پور آمده است.[13]
از طرفی دیگر برخورد نظامی با کاروان فاطمه معصومه (س) این نظر را تقویت می‌کند که برای جلوگیری از اشاعة فرهنگی و برملا ساختن اهداف مأمون از ولیعهدی امام رضا _ علیه السّلام _ بوده است که منجر به کشته شدن همراهان آن بانوی اسلام گردید.[14]
از مجموع آنچه گذشت می‌توان نتیجه گرفت که سفر حضرت معصومه (س) در امتداد حرکت امام _ علیه السّلام _ بوده است. یعنی اهداف امام _ علیه السّلام _ از این حرکت بیان فرهنگ اسلام و دفع شبهات و رشد فکری شیعیان بوده است و حضرت معصومه (س) نیز با بیان احادیث به رشد فکری و فرهنگی مسلمانان به خصوص شیعیان می‌پرداختند. این اصل مورد قبول است که این سفر با سفر امام _ علیه السّلام _ در ارتباط بوده است اما شایددر میزان کم و یا زیاد بودن آن مناقشه شود.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1.امام رضا وایران ،سید حسین حر.
2.بارگاه فاطمه معصومه، میرعظیمی.

پی نوشتها:
[1] . مهدی‌پور، علی اکبر، کریمة اهل‌بیت _ علیهم السّلام _ ، چاپ نهضت، قم، حاذق، 74، ص 94.
[2] . انصاف‌پور، غلامرضا، فرهنگ لغات فارسی، چاپ اول، 73، تهران، چاپ گلشن، انتشارات زوار، ص 223.
[3] . پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، چاپ هفتم، زمستان 77، قم، انتشارات مؤسسه امام صادق _ علیه السّلام _ ، قم، ص 490.
[4] . همان، ص 491،‌490.
[5] . قمی،‌حسن بن محمد بن حسن،‌تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی بن حسن بن عبدالملک قمی، به تصحیح و تحشید سید جلال الدین طهرانی، تهران، توس، 1361، ص 213.
[6] . محمد بیگی، الیاس، فروغی از کوثر (زندگی نامه حضرت فاطمه معصومه (س) ، چاپ اول،‌قم، نگین، ناشر امور فرهنگی آستانه مقدسه قم، 74،‌قم، ص 32.
[7] . مهدی‌پور، علی اکبر، کریمه اهل‌بیت _ علیهم السّلام _ ، همان، ص 172.
[8] . میرعظیمی،‌سید جعفر، بارگاه فاطمه معصومه (س) تجلیگاه فاطمه زهرا علیها السلام ، چاپ نهضت، چاپ دوم، زمستان 76،‌قم،‌بخش اول، ص 25.
[9] . ابن الرضا، سید حسین،‌قم از نظر اجتماعی و اقتصادی، قم، مؤلف،‌ص 88.
[10] . محمدی اشتهاردی، محمد، حضرت معصومه (س) فاطمه دوم، چاپ اول، تابستان 75، انتشارات علامه، قم، فصل دوم، ص 120.
[11] . قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال، چاپ احمدی، چاپ نهم 77، ناشر مطبوعاتی حسینی، تهران، ج 2،‌باب 9، فصل 6،‌ص 843.
[12] . منصوری، مهدی، حیات الست، انتشارات صحفی،‌قم، 39 ه . ش، ص 9.
[13] . کریمه اهل‌بیت _ علیهم السّلام _ ، همان، ص 67.
[14] . پاک، محمد رضا، در قرن نخست هجری، فصلنامه تخصصی تاریخ اسلام، سال چهارم، تابستان 82،‌شماره 12، مؤسسه باقر العلوم، ص 36،‌35.
منبع: اندیشه قم