ویژگی های امام از منظر حضرت امام رضا (ع) و منظور از سایه نداشتن امام چیست؟

گرچه حدیثی که از حضرت امام رضا علیه السّلام در عیون اخبار الرضا و در اصول کافی درباره اوصاف و ویژگیهای امام علیه السّلام نقل شده بسیار مفصل است، امّا به دلیل این که خواسته­اید متن آن برای شما تحریر شود، فرازهایی از آن چنین است:
(...انّ الامامة خلافة الله و خلافة رسول، انّ الامامة زمام الدین و نظام المسلمین، و صلاح الدنیا و عزّ المؤمنین، انّ الامامة اُسسّ الاسلام النامی و فرعه السامی... الامام کالشمس الطالعه المجللّه بنورها للعالم و هی فی الافق بحیث لا تنالها الا یدی و الابصار، الامام البدر المنیر، و السراج الزاهر، و النور الساطع و النجم الهادی فی غیاهب الدجّی... الامام الماء العذب علی الظماء و الدالّ علی الهدی و المنجی من الردّی... الامام السحاب الماطر و الغیث الهاطل و الشمس المضیئة و السماء الظلیلة و الارض البسیطه و العین الغزیرة و الغدیر و الروضة، الامام الانیس الرفیق و الوالد الشفیق و الاخ الشقیق... الامام أمین الله فی خلقه و حجته علی عباده و خلیفته فی بلاده... الامام واحد دهره لایدانیه احد و لایعادله عالمٌ و لا یوجد منه بدل و لاله مثل و لاینظر... فمن ذا الّذی یبلغ معرفته الامام او یمکنه اختیار هیهات هیهات ضلّت العقول و تاهت الحلوم و حادت الالباب... و تصاغرت العظماء و تحیرت الحکماء و تقاصرت الحلماء و عجزت الادباء و عیبت البلغاء .... فاین الاختیار من هذا و این العقول عن هذا و أین یوجد مثل هذا، أتضنون انّ ذلک یوجد فی غیر آل الرسول محمد)[1]
ترجمه: بدون تردید امامت همان خلافت خدا و خلافت و جانشین رسول خداست. امامت زمام دین و نظام مسلمین، صلاح دنیا و عزت مؤمنین است. امامت اساس مرتفع اسلام است و فروع متعالی آن است. امام مانند آفتاب طلوع کننده است که با نور خود عالم را روشن کرده و خود در افق بلندی قرار دارد که دست و دیده به آن نمیرسد.امام مثل ماه شب چهارده پرفروغ است. امام چراغ روشن است ونور درخشنده، ستاره رهنما در تاریکی شب ظلمت است. امام آب گوارا بر لب تشنگان است که به سوی حق هدایت میکند و از زشتیها نجات میدهد، امام ابر پرباران و باران تندی است که همواره و پیوسته فرو میریزد. امام آفتاب روشنگر و آسمان سایه دهنده، زمین هموار، چشمه جوشانی است که فواره میکند. امام مانند آبی است که بر اثر جاری شدن سیل پدید میآید. امام مانند بوستان پرباغ و گل است. امام مونس همراه، پدر مهربان، برادر دلسوز است. امام امین خدا در میان مردم، حجت او بر بندگانش و خلیفه او در شهرهایش است، امام یگانه روزگار است که هیچ کسی همانند او نمیشود و بدَل و نظر ندارد، پس چه کسی میتواند امام را بشناسد او میتواند او را انتخاب کند، عقلها از شناخت او عاجز و خردها ناتوان و صاحبان فکر حیراناند. بزرگان در برابر او (امام) کوچک و حکما در مقابل بلندای فکر او متحیر، خردمندان در مقابل او کوتاه میآیند. ادبا در برابر منطق آنها عاجز، و افراد بلیغ در پیشگاه او ناتواناند، پس کجاست اختیار این گونه شخص، و کجاست عقلی که بتواند او را درک کند و این گونه افراد کجاست، آیا گمان میکنند این گونه افراد در غیر آل محمد یافت خواهند شد؟!!
توضیح حدیث:
1. درمورد این جمله که فرمود: "امامت خلافت خدا و خلافت رسول خداست" به طول خلاصه باید اشاره نمود که گر چه امام علیه السّلام نسبت به پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله خلیفه به معنای جانشین است. امّا چون خداوند همیشه و در همه جا حضور دارد،لذا خلیفه الهی به معنای جانشین نیست، بلکه خلافت الهی به مظهریت بر میگردد، یعنی هر کس (انبیاء و ائمه) خلیفه خداوند باشد بدین معناست که مظهر همه اسماء و صفات الهی است.
2. این که فرمود: "امام نظام مسلمین است" مراد آن نیست که در صورت نبودن امام علیه السّلام هرج و مرج پدید خواهد آمد، چون ممکن است به وسیله افراد فاجر و حکومت ظلم نیز جلو هرج و مرج و بینظمی اجتماعی گرفته شود. پس مراد آن است که به وسیله امام معصوم مدینه فاضله یعنی نیکوترین نظام اداری جامعه به وجود آورده میشود. لذا در برخی روایات آمده که به وسیله مهدی قسط و عدل پدید میآید. و این همان چیزی است که حکمای الهی و همه ملل جهان آرزوی آن را دارند و آن را مطرح کردهاند.[2]
3. این که فرمود: "امام مثل آفتاب طلوع کننده است" برخی از بزرگان در توضیح این جمله گفته اند: چون حضرت امام رضا علیه السّلام درباره بعضی اوصاف امام مانند حفظ دین و صیانت احکام الله توضیحاتی داد، ممکن است کسی گمان کند که غیر از امام معصوم نیز کسانی میتوانند این وظایف را انجام دهند، لذا گویا حضرت در پاسخ این شبهه وگمان می فرماید: این شرایط و اوصاف که برای امام بیان شد بسیار بعید است، برای افراد عادی حاصل شود، زیرا امام مانند آفتاب و ماه و ستارگان است که گرچه مردم فکر میکنند، آنها نزدیک است، امّا در واقع بسیار بلند هستند و تنها نور آنها برای مردم جلوهگری میکند[3].
آن چه بیان شد چند نمونه از محورهای آن حدیث بود امّا به طور کلی پیام اساسی و روح حیات بخش این حدیث نورانی که در این جا به اندازه ظرفیت پاسخ میتوان اشاره کرد این است که: امامت مانند نبوت، یک جریان متعالی و آسمانی است که تنها از ناحیة خداوند به زبان پیامبرش یا امامی که با تصریح پیامبر و از سوی او تعیین شده باشد، انجام میگیرد و در این مورد میان نبوت و امامت فرقی نیست و مردم همانگونه که حق انتخاب امام را ندارند، حق اظهار نظر دربارة کسی که از خداوند به رهبری و امامت انسان برگزیده شده است نیز ندارند، زیرا فقط خدا میداند چه کسی دارای نفس قدسی معنوی و استعداد و شایستگی است و تحمل بار سنگین و پرمسئولیت امامت را دارد. پس امامت امت بعد از پیغمبر باید مانند نبوت و رسالت از جانب خدا باشد، زیرا امامت و خلافت امارتی است الهی مانند نبوت با این تفاوت که شأن پیامبر آوردن وحی الهی است و شأن خلیفه و امام تبلیغ و توضیح و تفسیر آن است.[4]
ج. گر چه در این حدیث که مورد درخواست شماست و فرازهایی از آن طبق خواست شما آورده شد، سخنی از سایه نداشتن امام به میان نیامده و حتی برعکس در یکی از جمله های آن چنین آمده: (امام آسمان سایه دهنده است) امّا در برخی از روایات دیگر که البته غیر از آن روایت معروف است که حضرت امام رضا علیه السّلام درباره اوصاف بیان فرموده و فرازهایی از آن یادآوری شد، گرچه سخن از سایه نداشتن مطرح شده آن جا که فرمود: ( للامام علامات... و لا یکون له ظل)[5].
امّا معنای آن کلام این نیست که جسم و بدن انسان کامل (پیامبر اکرم و ائمه علیهم السّلام ) سایه ندارد، بلکه مراد آن است که انسان کامل چون مظهر اسماء و صفات خداوندی است که متصف به صفت (لیس کمثله شیء) است، لذا مثل و مانند ندارند و هیچ کسی نمیتواند از نظر کمالات وجودی همانند آنان بشود. چه این که در فرازی از حدیث یاد شده آمده: (الامام واحد دهره لا یدانیه احد و لا یعادله عالمٌ و لا یوجد له بدلٌ). پس سایه نداشتن انسان کامل مربوط به امور معنوی است و ربطی به مسایل جسم و بدن و سایه ظاهری که از جسم و بدن پدید می آید ندارد.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1.شرح اصول کافی، ملاصالح مازندرانی با تعلیقه علامه شعرانی .
2.امام شناسی ،محمد حسین تهرانی.

پی نوشتها:
[1] . شرح اصول کافی، ملاصالح مازندرانی، با تعلیقه علامه شعرانی، ج 5، کتاب حجة، ص 228، نشر المکتبة الاسلامیه، تهران، 1384 ش.
[2] . علامه شعرانی، ابوالحسن، تعلیقه بر شرح اصول کافی، ملاصالح مازندرانی، ج 5، ص 243، نشر دار الکتب الاسلامیه، 1384 ق.
[3] . همان، ص 248.
[4] . علی رضا مسجد جامعی، پژوهشی در معارف امامیه، ج 2، ص 752، نشر وزارت ارشاد اسلامی، تهران، 1380 ش.
[5] . بحار الانوار، ج 25، باب جامع فی صفات الامام، ص 116، نشر موسسه الوفا بیروت.
منبع: اندیشه قم