مأمون، خلیفة عباسی بنا به اغراض سیاسی، در سال 200 هجری امام رضا علیه السّلام را از مدینه به مقر حکومتی خود، مرو، فرا خواند،[1] چگونگی و مسیر این مسافرت طولانی(از مدینه تا مرو) از دیر زمان مورد بحث و بررسی مورخان بوده است؛ ولی به طور اجمال نظر مشهور این است که حضرت از راه بصره به خوزستان و فارس و سپس از راه کویر به نیشابور و از آنجا به مرو رفته اند.
بر رسی دو مسئله مهم این قضیه را روشن خواهد کرد :
اول: در مسیرشان به طوس ]صحیح‌تر مرو است[ از طریق شلمچه عبور کرده‌اند.
دوم: بیان مطلبی دربارة اینکه در آینده خون بهترین دوستان و اصحاب من ریخته می شود.
مطلب اول: همان طور که گفته شد در مورد مسافرت حضرت از مدینه تا مرو بین مورخان اختلاف است، متأسفانه منابع تاریخی از جزئیات مسیر حرکت امام رضا علیه السّلام و منزلگاههایی که حضرت در آن توقف فرموده اند، اطلاعات چندانی به ما نمی دهند.[2]
در مورد منطقه شلمچه که در منطقه بین بصره و اهواز قرار دارد فقط می توانیم بگوییم حضرت از بصره به اهواز رفته اند و اینکه آیا در این مسیر از شلمچه هم عبور کرده اند، نمی توانیم به صورت قاطع اظهار نظر کنیم.
راه دیگر شناخت چگونگی مسیر هجرت امام رضا علیه السّلام مراجعه به کتب (جغرافیای تاریخی) است؛
یعنی کتبی که وضعیت جغرافیایی راهها و شهرها را در گذشته های دور بیان کرده اند. کتاب (الخراج و صناعة الکتابة) (قدامة بن جعفر) (متوفی 337 ه ) یکی از این کتاب هاست. او حدود صد سال پس از مسافرت امام رضا علیه السّلام در کتابش مسیر و منزلگاههای بین بصره و اهواز را آورده است:
1. بصره تا اُبلّه 4 فرسخ. 2. از ابلّه تا بیان 5 فرسخ. 3. از بیان تا حصن مهدی از راه خشکی 6 فرسخ و از راه رودخانة جدید 8 فرسخ. 4. از حصن مهدی تا سوق الاربعاء 4 فرسخ. 5. از سوق الاربعاء تا محول 6 فرسخ. 6. از محول تا دولاب 8 فرسخ. 7. از دولاب تا سوق الاهواز 2 فرسخ.[3]
مشکل اینجاست که از این نام های قدیمی در نقشه های امروزی نشانی نمانده است، از طرف دیگر خود(شلمچه) یک کلمة عربی نیست و دقیقاً نمی دانیم به این منطقه در آن دوران چه نامی اطلاق می شده است؟
خلاصه اینکه نمی توانیم پس از گذشت 12 قرن از هجرت امام و به خصوص لحاظ کردن دگرگونی های جغرافیای طبیعی، سیاسی و اجتماعی، به طور یقینی بگوییم حضرت از منطقه شلمچه عبور کرده است.
مطلب دوم: فرمودن مطلبی دربارة شهادت بهترین دوستان حضرت در منطقه:
با تمام تتبع و جستجویی که در کتب حدیث شد، چنین سخنی در هیچ کتابی از امام رضا علیه السّلام نقل نشده است. به عنوان مثال: شیخ صدوق(فوت 381 ه ) که تنها حدود 150 سال با حضرت فاصلة زمانی دارد در کتاب (عیون اخبار الرضا) با اینکه در صدد جمع آوری اخبار و احادیث امام رضا علیه السّلام بوده است، چنین حدیثی را نیاورده است. حتی او حدیثی را از ابوالحسن الصائغ و او از عموی خود نقل می کند که: (من با حضرت رضا علیه السّلام تا خراسان همراه بودم) و در ادامه بعضی از ماجراهای این سفر را نقل می کند ولی به چنین سخنی و چنین مکانی (شلمچه) اشاره ای ندارد.[4]
از آن گذشته مؤلف کتاب (مسند الامام الرضا)[5] با تتبع در تمامی کتب حدیثی، همة آنچه را که از امام رضا علیه السّلام باقی مانده را جمع آوری کرده است، ولی او نیز چنین حدیثی را نقل نکرده است.
البته شبیه چنین مطلبی از امام علی علیه السّلام در مورد کربلا نقل شده است:(هرثمه بن سلیم روایت می کند: هنگامی که با علی از جنگ صفین برمی گشتیم، به کربلا رسیدیم، علی با ما نماز خواند، پس از پایان نماز مقداری از خاک آن سرزمین را برداشت و بو کرد و گفت: (واهاً لک یا تربة! لیحشرن معک قوم یدخلون الجنة بغیر حساب)[6]
(آه بر تو ای خاک! بزودی همراه تو گروهی بدون حساب وارد بهشت خواهند شد.)
پس می توان احتمال داد ناقل سخن منسوب به امام رضا علیه السّلام چنین مطلبی در ذهن او بوده است و بر اثر مسامحه با کمی تغییر سخن حضرت علی علیه السّلام در مورد شهدای کربلا را به شهدای کربلای ایران (شلمچه) تغییر داده است و برای اینکه مشکل مکانی را حل کند، مطلب را به امام رضا علیه السّلام منسوب کرده است.
نتیجه گیری: از آن چه گذشت، نتیجه می گیریم:
1. عبور امام رضا علیه السّلام از منطقه ای به نام شلمچه قطعی و یقینی نیست.
2. چنین مطلبی در هیچ کتاب حدیثی و تاریخی از امام رضا علیه السّلام نقل نشده است؛ تنها مشابه آن از حضرت علی علیه السّلام در مورد شهدای کربلا آمده است. پس جواب سوال این است که: (چنین روایتی هیچ منبع مؤثق و صحیحی ندارد.)
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا علیه السّلام از مدینه تا مرو، جلیل عرفان منش.
2. زندگی سیاسی هشتمین امام، سید جعفر مرتضی حسینی عاملی ترجمة دکتر سید خلیل خلیلیان.
3. عیون اخبار الرضا،شیخ صدوق، ترجمة سید عبدالحسین رضایی و محمد باقر ساعدی.
پی نوشتها:
[1] . رک: ئ(سید جعفر مرتضی حسینی عاملی (زندگی هشتمین امام) ترجمة(دکتر سید خلیلیان، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ نهم، 1375 ش.
[2] . رک: (جلیل عرفان منش) (جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا علیه السّلام از مدینه تا مرو)، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، چ اول، 1374 ش.
[3] . (قدامة بن جعفر) (الخراج و صناعة الکتابة)، تحقیق محمد حسین الزبیدی، دارالرشید، بغداد، 1981 م، ص 88.
[4] . (شیخ صدوق) (عیون اخبار الرضا علیه السّلام ) (تحقیق سید محمد مهدی خرسان، المبطعة الحیدریة، نجف 1390 ه .ق، ج 2، ص 157.)
[5] . عزیز الله عطاردی، مسند الامام الرضا علیه السّلام ) المؤتمر العالمی للامام الرضا علیه السّلام ، مشهد، ربیع الاخر 1406 ه ، 2 جلد.
[6] . (محمد باقر مجلسی) (بحارالانوار) 110 جلد، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404 ه ، ج 32، ص 419 و ج 41، ص 337، (ابن ابی الحدید) (شرح نهج البلاغه) تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، 1404 ه ، ج 3، ص 169.
منبع: اندیشه قم
