ابتدا از باب مقدمه دو نکته بیان می شود.
1 معنای لغوی اهل بیت.
2 معنای اصطلاحیاهل بیت.
از نظر لغت اهل بیت مرد کسانی اند که در یک خانه با هم زندگی می کنند (اولاد، همسر و حتی کنیزان و غلامان) و بعد مجازاً بر کسانی که نسبت واحدی دارند و یا دین واحدی دارند هم اطلاق شده است.[1] 2 معنای اصطلاحی و معروف که همان اهل بیت پیامبر (ص)[2] (علی، فاطمه، حسن و حسین (ع) باشد. البته در معنای اصطلاحی اهل بیت (با قطع نظر از روایاتی که بعداً ذکر می شود) اقوال دیگری هم وجود دارد، مثلا ثعلبی می گوید مراد، جمیع مردان بنی هاشم است[3] بعضی از شافعی ها می گوید: مراد مؤمنون از بنی هاشم است،[4] زید بن ارقم نقل نموده است که زنان پیامبر مراد است.[5]
2 آیه ای داریم در قرآن به این مضمون (و در خانه های خود بمانید و همچون جاهلیت نخستین (در میان مردم) ظاهر نشوید و نماز را بر پا دارید و زکاة را اداء کنید و خدا و رسولش را اطاعت نمائید خداوند فقط می خواهد پلیدی و گناه را از شما اهلبیت دور کند و کاملا شما را پاک سازد[6] و در این آیه بحث می شود که، مراد از اهلبیت چه کسانی می باشد.
جواب: اگر مراد شما از اهل بیت، همان چیزی است که در آیه فوق آمده است جواب این است که خیر همسران پیغمبر جزء اهل بیت نمی باشند، برای اینکه اولا در خود قرآن و بعض روایات، اهل بیت گاهی در معنای لغوی به کار نرفته است بلکه معنای خاصی اراده شده است، مثلا قرآن خطاب به حضرت نوح می فرماید: (که او (فرزندت) از اهلت نمی باشد)[7] مراد این نیست که فرزند شما نیست بلکه مراد این است که اهل دین تو و پیرو تو نیست[8] و یا در روایات داریم که سلمان از، اهلبیت می باشد)[9] مراد این نیست که جزء فرزندان ما می باشد بلکه مراد این است که در دین و اطاعت خدا و... همرنگ ما می باشد، در آیه تطهیر هم که قبلا بیان شد مراد از اهلبیت معنای لغوی نیست (قرائن بعداً بیان می شود) یکی از مؤیدات، آیه مباهله است که می فرماید: (به او بگو، بیایید، ما فرزندانمان را و شما فرزندانتان را ما زنان خود و شما زنانتان را و ما خودمان و شما خودتان را فرا خوانید سپس با هم مباهله کنیم و لعنت خداوند را بر دروغ گویان قرار دهیم)[10] به اتفاق شیعه و سنی مراد از فرزندان در آیه حسنین (ع) و مراد زنان فاطمه زهرا (س) و مراد از نفس پیامبر (ص) علی (ع) می باشد. این آیه نشان می دهد که اهلبیت این چهار نفرند[11] و ثانیاً (جواب اصلی) به اتفاق علمای شیعه و اکثریت علمای اهل سنت مراد از اهل بیت در آیه فقط علی و فاطمه و حسن و حسین (علیهم السلام) می باشند که در این جا فقط یک روایت از طریق اهل سنت نقل می کنیم (ترمذی و حاکم در روایت صحیحه، و ابن جریر و ابن منذر و ابن مردویه و بیهقی در سنن خود از ام سلمه نقل کرده اند، که گفت: پیامبر (ص) در خانه من بود که آیه (انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس) نازل شد و در خانه فاطمه و علی و حسن و حسین (علیهم السلام) بودند؛ حضرت آنها را داخل عبایی که بر دوشش بود قرار داد فرمود: بار خدایا این جمع اهلبیت من می باشند پس آلودگی را از آنها دور دار)[12] در ادامه آلوسی می گوید، در بعضی روایات دارد که ام سلمه گفت (اَلَسْتُ من اهل البیت) آیا من جزء اهل بیت (شما) می باشم حضرت فرمود: تو بر خیری (و آدم خوبی هستی ولی جزء اهلبیت نیستی)[13] سپس آلوسی می گوید (و قوله علیه الصلاة و السلام اللهم هولاء اهل بیتی و دعائه لهم و عدم ادخال ام سلمه اکثر من ان تحصی) سخن پیامبر که فرمود اینها (چهار نفر) اهل بیت من می باشند و در حق آنها دعا فرمود، و اینکه ام سلمه را داخل عبا (کساء) راه نداد آنقدر از طرق مختلف نقل شده است که قابل شمارش نیست. و این روایات عمومیت اهل بیت در آیه را به هر معنایی که باشد تخصیص می زند پس مراد کسانی است که زیر عبا (و کساء) قرار داشتند شامل همراه پیامبر نمی شود.[14] هر چند معنای لغوی اهل بیت عام است حتی شامل غلام هم می شود ولی این معنای لغوی مراد نیست به اتفاق همه.[15] و ثالثاً از همه اینها گذشته عده ای از همسران پیامبر (ص) در طول زندگی خود به کارهایی دست زدند که هرگز با مقام معصوم بودن (که آیه فوق الذکر برای اهل بیت ثابت می کند) سازگار نیست مانند ماجرای جنگ جمل که قیامی بود بر ضد امام وقت که سبب خونریزی فراوانی گردید و به گفته بعضی از مورخان تعداد کشتگان این جنگ به هفده هزار نفر بالغ می شد؛[16] و اگر مراد پرسشگر این باشد که از نظر لغوی و یا اصطلاح عرفی می توان به همسران پیامبر (ص) اهل بیت گفت، جواب این است که این اشکال ندارد و به این معنی جزء خانه پیامبر و همسران پیامبر به حساب می آیند.
خلاصه این شد که همسران پیامبر جزء اهل بیت پیامبر (ص) به معنای که در آیه آمده نمی باشند ولی به معنای لغوی جزء اهلبیت بودن آنها مشکلی ایجاد نمی کند، و اما اینکه در آیه جزء اهلبیت نمی باشند به سه جهت. 1 مؤیداتی که از خود قرآن داریم مانند خود آیه تطهیر که چون عصمت اهلبیت را می رساند، نمی تواند شامل بعضی همسران پیامبر با کارهایی که انجام دادند بشود.
2 روایاتی که از شیعه و سنی رسیده اند که مراد از اهل بیت علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام می باشند.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1 ناصر مکارم شیرازی و همکاران، تفسیر نمونه (ناشر دار الکتب الاسلامیة، سال 1370ش) ج17، ص288 تاص309.
2 ابراهیم امینی، بررسی مسائل کلی امامت (مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم) ص192 تا ص 230.
3 مرتضی مطهری، امامت و رهبری (ناشر انتشارات صدرا) ص152 تا ص156.
4 هادی نجفی، ولایت و امامت (خیام قم، توزیع دار الذخائر قم، 1370) ص76 تاص82.
در صورتی که با عربی آشنایی دارید رجوع شود به:
1 حاکم حسکانی نیشابوری، شواهد التنزیل.
2 محمود آلوسی، روح المعانی، ،دار التراث العربی، جزء ج22، ص140 به بعد.
پی نوشتها:
[1] . راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن (چاپ دوم: دفتر نشر الکتاب، سال 1404 ق)ص29 کلمه اهل.
[2] . همان.
[3] . محمود آلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن (ناشر ادارة الطباعة المزیة دار احیاء التراث العربی، بیروت، سال 1405 ق 1985 م) جزء12، ص14.
[4] . همان.
[5] . همان.
[6] . احزاب/33.
[7] . هود/46.
[8] . تفسیر نمونه (ناشر دار الکتب الاسلامیة سال 1370)، ج9، ص9.
[9] . همان، مدرک، ص118، سطر 14.
[10] . آل عمران/61.
[11] . آیة الله مکارم شیرازی، تفسیر نمونه (ناشر دار الکتب الاسلامیة، سال 1370 ج2، ص437 تا ص447، و هادی نجفی، ولایت و امامت (چاپ خیام قم، توزیع: دار الذخائر قم) ص83 82.
[12] . آلوسی بغدادی (محمود)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی (ناشر ادارة الطباعة النمیرة دار احیاء التراث العربی سال 1405 ه 1985 م) ج22، ص14.
[13] . همان مدرک، ص14، و در تفسیر نمونه ج17 ص307 می خوانیم (که منابع و راویانی احادیثی که دلالت بر انحصار آیه به پنج تن می کند به قدری زیاد است که جای تردید در آن باقی نمی گذارد تا آنجا که در شرح (احقاق الحق) بیش از هفتاد منبع از منابع معروف اهل سنت گرد آوری شده، و منابع شیعه در این زمینه از هزار می گذرد نویسنده کتاب (شواهد التنزیل)که از علمای معروف... اهل سنت است بیش از 130 حدیث در این زمینه نقل کرده است.
[14] . همان ص15، سطر 1 و 2 (یعنی تفسیر روح المعانی).
[15] . همان (روح المعانی) جزء 22، ص15، سطر 3.
[16] . تفسیر نمونه (ناشر دار الکتب الاسلامیة سال 1370) ج17، ص307.
منبع: اندیشه قم
