عاقله
عاقله، مونّث عاقل از مادّۀ عقل است كه در زبان عربي به معناي منع، حفظ و بستن مي‌باشد.عاقله در لغت به معني نگهدارنده و مواظبت كننده است. [۱]
اگر شخص نابالغ بالغی را زد، دیه را چه کسی باید بدهد خود جانی یا عاقله البتّه در صورت موضّحه؟
در موضّحه و فوق آن دیه بر عاقله است.
در موضّحه و فوق آن دیه بر عاقله است.
عنوان سوال:
اگر شخص نابالغ بالغی را زد، دیه را چه کسی باید بدهد خود جانی یا عاقله البتّه در صورت موضّحه؟
پرسش‌های مرتبط از این مرجع
- اگر شخص بالغ غیر بالغی را کتک زد (عمدایا غیر عمد) دیه را در صورت وجوب به چه کسی باید بدهد؟
- در فروضی که باید عاقله دیه بدهد اگر عاقله هم فقیر باشند یا بعضی فقیر باشند یا توانایی مقداری از دیه را دارند و آیا حقّ النّاس محسوب میشود، در صورت رضایت از ذی حقّ، دیه مبرّی میشود، لطفاتمام اقسام را بیان فرمائید؟
- آیا هنگامی که خانواده مقتول میخواهد برای قصاص نصف دیه را به قاتل بدهد انتخاب دیه با ولیّ است یا جانی؟
- در صورت استنکاف از پرداخت دیه آیا عاقله را میتوان حبس کرد؟ آیا دیه دین است یا مجازات؟ آیا عاقله را بعنوان متّهم میتوان دستگیر و قرار برای او صادر کرد تا از فرار او جلوگیری شود یا خیر؟
- اگر شخص بالغی با بچّهای لواط کند، حکم هر کدام را بیان کنید؟
- لطفاکیفیت تقسیم دیه بر عاقله را از حیث مقدار بیان فرمائید؟
- درباره قصاص نفس یا طرف بفرمائید : الف - آیا ولیّ امر میتواند بر خلاف درخواست ولیّ دم یا مجنی علیه بنا به مصالحی قصاص را به دیه تبدیل نماید؟ ب - چنانچه پاسخ مثبت باشد، با توجّه به اینکه طبق فتوای مشهور، قصاص تنها درصورت رضایت جانی به دیه تبدیل میشود، آیا میتوان علیرغم درخواست جانی قصاص را به دیه تبدیل نمود؟ ج - در صورت مثبت بودن پاسخ، مسئول پرداخت دیه کیست جانی یا بیت المال؟
- آیا دیه همان خسارت است و یا جانی باید علاوه بر دیه، خسارت وارد آمده به مجنی علیه و کلیّه هزینههای درمان را نیز بپردازد؟
- اگر نابالغی با ماشین پدرش رانندگی کرد و سبب تصادف منجر به قتل شد، آیا عمدی است یا خیر و آیا دیه بر خود او میباشد یا عاقله؟
- اگر عضوی بخاطر حدّ یا قصاص بریده شود، آیا میتوان پیوند زد و اگر بخواهند آن عضو را به دیگری پیوند بزنند آیا جایز است و رضایت جانی شرط است یا مجنی علیه؟
پرسش‌های مرتبط از دیگر مراجع
- [آیت الله سبحانی] هرگاه در جنایت خطائی، شخص جانی دیه را بپردازد ولی قصد تبرّع از عاقله را نکند آیا جانی می تواند به عاقله رجوع کند؟
- [آیت الله مکارم شیرازی] از آنجا که عاقله ضامن جراحت موضحه به بالا می باشد، مشروط بر این که خطای محض باشد. لطفاً بفرمایید: 1 چنانچه جراحتی وارد شود که ارش دارد، و ارش آن معادل با موضحه یا بالاتر باشد، آیا عاقله ضامن است؟ 2 در جراحات متعدّدی که دیه مجموع آن معادل موضحه یا بیشتر، ولی منفرداً کمتر است (اعمّ از این که دیه مقدّره داشته باشد، یا نداشته باشد) چطور؟3 جراحاتی وارد شده که کمتر از موضحه دیه دارد، لکن عیبی از آن حاصل شده که دیه جراحت به همراه عیب معادل موضحه یا بیشتر می شود. در این صورت عاقله ضامن است؟
- [آیت الله خامنه ای] در مواردی که پرداخت دیه بر عهده عاقله است، هر گاه عاقله (عصبه) وجود نداشته و یا متمّکن از پرداخت دیه نباشند، آیا پرداخت دیه بر عهده خود جانی و در صورت اعسار او، بر بیت المال است و یا آنکه پس از اعسار عاقله (عصبه) و یا فقدان آنها، مراجعه به جانی وجهی نداشته و دیه از بیت المال پرداخت گردد؟
- [آیت الله مکارم شیرازی] اگر جانی و مجنیّ علیه هر دو صغیر باشند، آیا تقاضای قسامه عاقله مجنیّ علیه برای اثبات جنایت خطایی صغیر پذیرفته می شود؟ آیا در فرض فوق می توان عاقله جانی را محکوم به پرداخت دیه نمود؟
- [آیت الله مکارم شیرازی] هرگاه قتل خطای محض با علم قاضی ثابت شود، دیه بر عهده چه کسی است؟ عاقله، یا خود جانی؟
- [آیت الله مکارم شیرازی] در مورد جنایت صغیر، که در زمان دادرسی و صدور رأی بالغ و رشید شده، دیه متعلّقه همچنان بر عهده عاقله است، یا خود جانی باید بپردازد؟
- [آیت الله فاضل لنکرانی] در مواردی که دیه بر عهده جانی است، اگر وی قادر بر پرداخت آن نباشد چه حکمی دارد؟ آیا بر عهده عاقله است یا بر ذمّه خود جانی می ماند، تا تمکن پیدا کند؟
- [آیت الله مکارم شیرازی] اگر مجنون یا صغیر، بر پدر خود ضرب یا جرحی که دیه آن بر عهده عاقله است وارد کند، مسؤول پرداخت دیه کیست؟ آیا در این مورد خاص می توان سایر اقربای نسبی مجنون یا صغیر را که جزء ورثه فعلی او محسوب نمی شوند (مانند برادران) به ترتیب اقربیّتِ به جانی مسؤول پرداخت دیه به عنوان عاقله دانست؟
- [آیت الله فاضل لنکرانی] مقصود از عاقله که در بعض موارد باید دیه را بدهد کیست؟
- [آیت الله نوری همدانی] در جنایت خطائی چنانچه جنایت باقسامه ثابت شود، به عهده خودِ جانی است یا عاقله؟
مسائل مرتبط از این مرجع
- اگر کسی زن حامله را بکشد، باید دیه زن وبچه را بدهد.
- اگر کسی بچهای را طوری بزند که دیه واجب شود، دیه مال طفل است و اگر مرده باید به ورثه او بدهد و چنانچه مثلاً پدر بچه به قدری او را بزند که بمیرد، دیه او را ورثه دیگرش میبرند و به خود پدر از دیه چیزی نمیرسد.
- دیه چند چیز مثل دیه کشتن است که مقدار آن در مسأله پیش گفته شد. اوّل - آن که دو چشم کسی را کور کند، یا چهار پلک چشم او را از بین ببرد و اگر یک چشم او را کور کند، باید نصف دیه کشتن را بدهد. دوم - دو گوش کسی را ببرد، یا کاری کند که هر دو گوش او کر شوند و اگر یک گوش او را ببرد یا کر کند، باید نصف دیه کشتن را بدهد و اگر نرمه گوش او را ببرد، احوط این است که با او صلح نماید گرچه دادن ثلث دیه کامل کفایت میکند. سوم - تمام بینی یا نرمه بینی کسی را ببرد. چهارم - زبان کسی را از بیخ ببرد و اگر مقداری از آن را ببرد باید به نسبت مخارج حروفی که به جهت قطع زبان از بین رفته است ملاحظه نماید ودیه تمام را نسبت بمخارج حروف تقسیم کنند ونسبت آن مقدار را بدهد واولی این است که با مقداری که در ملاحظه مساحت یعنی نصف یا ثلث یا ربع ومانند اینها واجب میشود، ملاحظه نموده هرکدام بیشتر است آن را بدهد. پنجم - تمام دندانهای کسی را از بین ببرد و در صورتی که بعضی از دندانها را ازبین ببرد در صورتی که صاحب دندان مرد باشد باید برای هر دندانی از دندانهای جلو که دوازده عدد است پانصد درهم دیه بدهد و برای هر یک از دندانهای دیگر که شانزده عدد است دویست وپنجاه درهم بدهد و اگر زن باشد دیه آن تا به مقداریکه به ثلث دیه نرسد با دیه مرد مساوی است و در صورتی که به ثلث برسد، دیه دندانهای او نصف دیه دندانهای مرد است. ششم - هر دو دست کسی را از بند جدا کند و اگر یک دست را از بند جدا کند، باید نصف دیه کشتن او را بدهد. هفتم - ده انگشت کسی را ببرد ودیه هر انگشت یک دهم دیه کشتن است، ودیه در زن اگر به ثلث برسد نصف دیه مرد است. هشتم - هر دو پستان زنی را ببرد و اگر یکی از آنها را ببرد، باید نصف دیه کشتن او را بدهد. نهم - هر دو پای کسی را تا مفصل یا همه ده انگشت پا را ببرد ودیه هر انگشت پا مثل دیه آن انگشت از دست است. دهم - تخمهای مردی را از بین ببرد. یازدهم - طوری به کسی آسیب برساند که عقل او از بین برود، و اگر پشت کسی را طوری بشکند که دیگر درست نشود باید تمام دیه را بدهد.
- اگر از بچه نابالغ چیزی را بخرد و بچه نابالغ بدون اجازه این معامله را نموده است، یا چیزی به او بفروشد، باید جنس یا پول را که از او گرفته به صاحب آن بدهد، یا از صاحبش رضایت بخواهد مگر این که مأذون از مالک پول باشد با شرطی که قبلاً گفته شد پس در این صورت معامله صحیح است و در صورت مأذون نبودن بچه اگر صاحب آن را نمیشناسد وبرای شناختن او هم وسیله ندارد، باید چیزی را که از بچه گرفته، از طرف صاحب آن مظالم بدهد.
- اگر میّت وصیّت کرده باشد که شخص معیّنی بر او نماز بخواند، احتیاط واجب آن است که آن شخص از ولیّ میّت اجازه بگیرد وبر ولیّ هم واجب است که اجازه بدهد.
- اگر فرزند، پدر یا مادر را عمداً بکشد، باید او را بکشند ولی اگر پدری فرزند خود را عمداً بکشد، باید به دستوری که در احکام دیه گفته میشود دیه بدهد و هر قدر حاکم شرع صلاح میداند او را بزنند.
- اگر زن حامله کاری کند که بچهاش سقط شود، باید دیه آن را به تفصیلی که در مسأله پیش گفته شد، به وارث بچه بدهد و به خود زن چیزی از آن نمیرسد.
- جائز نیست بریدن عضوی از اعضأ بدن مرده مسلمان مانند چشم و یا عضو دیگر بمنظور پیوند زدن آن عضو به بدن شخص زنده دیگر وقطع کننده ملزم است که دیه آن عضو را با اجازه حاکم شرع صرف حج یا سایر خیرات ومبّرات خود میّت نماید، ولی چنانچه زنده ماندن یک فرد مسلمان متوقّف گردد که عضو بدن مرده مسلمانی را ببرند و به او پیوند زنند، جائز است بریدن آن عضو ولیقطع کننده باید دیه آن را بپردازد و در هر دو صورت پیوند زدن عضو قطع شده به بدن دیگری اشکال ندارد وپس از پیوند چون جزو بدن شخص زنده میگردد، احکام بدن زنده بر او جاری است. و ظاهر این است که جائز نباشد شخصی در حال حیات خود وصیت کند که پس از مردن او عضوی از اعضأ او را قطع کنند و به دیگری پیوند زنند و در این صورت بریدن عضو آن میّت دیه دارد.
- اگر پدر یا جدّ پدری برای پسر نابالغ خود زن بگیرد، پسر باید بعد از بالغ شدن، خرج آن زن را بدهد، بلکه احتیاطاً نسبت به قبل از بلوغ هم در صورتیکه زن تمکین داشته وپسر هم در حدّی بوده که قدرت انتفاع از او را داشته، طلب برائت ذمّه نماید.
- به کسی که بدهکار است ونمیتواند بدهی خود را بدهد، اگرچه مخارج او بر انسان واجب باشد، میشود زکاْ داد مگر قرض در رابطه با نفقه شخص واجب النفقه باشد.
مسائل مرتبط از دیگر مراجع
- [آیت الله مظاهری] اگر انسان کسی را مجروح کرد یا به او ضربه یا سیلی زد، دیه را باید به خود او بدهد، ولی اگر بچه یا دیوانهای را بزند، باید دیه را به ولیّ شرعی او بدهد تا به مصرف او برساند.
- [آیت الله مظاهری] مقصود از عاقله که دیه قتل خطا را باید بدهد خویشان نسبی پدری میباشد، چه مرد باشند یا زن، غیر از بچهها و دیوانهها و کفّار، و تقسیم دیه بر آنان با رعایت مراتب ارث است.
- [آیت الله مظاهری] اگر قاتل بمیرد یا فرار کند و دسترسی به او نباشد، دیه را از مال او برمیدارند، و اگر مال ندارد از عاقله میگیرند.
- [آیت الله مظاهری] اگر شخص بالغ و عاقل با اختیار و عمد مسلمان بالغ عاقلی را بکشد ورثه مقتول حقّ دارند به عنوان قصاص او را بکشند، ولی اگر دیوانهای یا نابالغی یا بچه در شکم را بکشد، قصاص نمیشود و باید دیه داده شود و همچنین اگر دیوانه یا نابالغ یا شخص کور، کسی را بکشد قصاص نمیشود و باید دیه داده شود (و حکم آن در احکام دیات میآید).
- [آیت الله مظاهری] در قتل عمد ورثه مقتول میتوانند قصاص کنند یا دیه بگیرند یا عفو کنند ولی عفو بهتر است، و در قتل شبه عمد حقّ قصاص ندارند فقط میتوانند دیه بگیرند یا عفو نمایند، و در قتل خطایی نیز حقّ قصاص ندارند بلکه یا عفو میکنند یا از عاقله یعنی خویشاوندان پدری قاتل، دیه میگیرند.
- [آیت الله مکارم شیرازی] پدر و جد پدری می توانند (در صورت ضرورت) برای فرزند نابالغ یا دیوانه خود ازدواج کنند و بعد از آن که طفل بالغ شد یا دیوانه عاقل گردید بنابر احتیاط واجب نباید آن را به هم زد.
- [آیت الله میرزا جواد تبریزی] اگر کسی که بالغ و عاقل است عمدا و به ناحق دیگری را بکشد؛ در صورتی که مقتول؛ مرد و مسلمان باشد؛ ولی کشته می تواند قاتل را عفو کند یا بکشد. ولی اگر مقتول کافر باشد؛ قاتل او را که مسلمان است نمی توان کشت و اگر مقتول زن و مسلمان باشد می شود قاتل مسلمان او را کشت؛ لکن اگر قاتل مرد باشد باید نصف دیه او را به ولی او بدهند و اگر قاتل دیوانه یا نابالغ باشد مطلقا دیه باید بدهند و دیه آن بر عاقله است که معنای آن خواهد آمد و نیز ولی می تواند به مقداری که طرفین راضی شوند از قاتل دیه بگیرد. و در صورتی که رضایت آنها به دیه ای باشد که در شرع معین شده است چون تقدیرات شرعی در دیه مختلف است؛ اختیار تعیین آن با قاتل است و می تواند هر کدام که برای او آسانتر است اختیار نماید. بنابر این می تواند قیمت نقره را که از سائر اقسام دیه کمتر است بدهد و آن به حساب قران قدیم ایرانی که یک مثقال بوده پانصد و بیست و پنج تومان می شود و اعتبار آن به قران قدیم است نه به ریال رایج امروزی. اما اگر از روی خطای محض بکشد؛ مثلا برای حیوانی تیر بیندازد و اشتباها کسی را بکشد؛ ولی کشته حق ندارد او را بکشد؛ اما می تواند از عاقله (یعنی قوم و خویشان پدری قاتل) به تفصیلی که در کتب مفصله مذکور است دیه بگیرد. و اگر از روی خطای شبیه به عمد بکشد به این معنی که شخصی کسی را با آلتی برنده که عادتا کشنده نیست و قصد کشتن هم نداشته باشد و اتفاقا بکشد؛ در این فرض خود قاتل باید دیه بدهد و ولی مقتول حق کشتن او را ندارد.
- [آیت الله خوئی] اگر کسی که بالغ و عاقل است عمداً و به ناحق مسلمانی را بکشد، درصورتی که مقتول، مرد یا پسر باشد، ولیّ مقتول میتواند قاتل را ع- ف- و ک- ند یا بکشد. ولی اگر مقتول کافر باشد قاتل او را که مسلمان است نمیتوان کشت و اگر مقتول مسلمان زن یا دختر باشد اگرچه میتوان قاتل مسلمان او را کشت لکن اگر قاتل مرد باشد باید نصف دیة او را به ولیّ او بدهند و اگر قاتل دیوانه یا نابالغ باشد مطلقاً دیه باید بدهند و دیة آن بر عاقله است که معنای آن خواهد آمد و نیز ولی میتواند به مقداری که طرفین راضی شوند از قاتل دیه بگیرد. و درصورتی که رضایت آنها به دیهای باشد که در شرع معین شده است چون تقدیرات شرعی در دیه مختلف است اختیار تعیین آن با قاتل است و میتواند هر کدام که برای او آسانتر است اختیار نماید. بنابراین میتوان قیمت نقره را که از سایر اقسام دیه کمتر است بدهد و آن به حساب قران قدیم ایرانی که یک مثقال بوده پانصد و بیست و پنج تومان میشود و اعتبار آن به قران قدیم است نه به ریال رائج امروزی امّا اگر از روی خطای محض بکشد مثلًا برای حیوانی تیر بیندازد و اشتباهاً کسی را بکشد، ولیّ کشته حق ندارد او را بکشد، امّا میتواند از عاقله (یعنی قوم و خویشان پدری قاتل) و در صورت ندادن آنها از خود قاتل، دیه بگیرد. و اگر از روی خطای شبیه به عمد بکشد به این معنی که شخصی کسی را با آلتی بزند که عادتاً کشنده نیست و قصد کشتن هم نداشته باشد و اتفاقاً بکشد در این فرض خود قاتل باید دیه بدهد و ولیّ مقتول حق کشتن او را ندارد.
- [آیت الله مظاهری] سفیه و بچّه نابالغ و دیوانه حقّ شفعه دارند، پس اگر جنس، ملک سفیه و شخص دیگری باشد، بعد آن شخص قسمت خود را بفروشد، قیّم سفیه میتواند برای او اخذ به شفعه کند.
- [آیت الله بهجت] اگر انسان کسی را عمداً و به ناحق بکشد، در صورت عفو و یا گرفتن دیه علاوه بر توبه، بهعنوان کفاره باید دو ماه روزه بگیرد و شصت فقیر را سیر کند و یک بنده آزاد نماید، ولی اگر اشتباهاً بکشد، باید دیه او را بدهند (یعنی دیه بر عاقله است) و یک بنده آزاد کند و اگر نتواند بنده آزاد کند دو ماه روزه بگیرد و اگر این را هم نتواند، شصت فقیر را سیر کند.