عاقله
عاقله، مونّث عاقل از مادّۀ عقل است كه در زبان عربي به معناي منع، حفظ و بستن مي‌باشد.عاقله در لغت به معني نگهدارنده و مواظبت كننده است. [۱]
هرگاه در جنایت خطائی، شخص جانی دیه را بپردازد ولی قصد تبرّع از عاقله را نکند آیا جانی می تواند به عاقله رجوع کند؟
بسمه تعالی: چون پرداخت دیه بدون اذن عاقله بوده پس از پرداخت نمی تواند مراجعه کند مثل اینکه کسی بدهی کسی را بدون اذن او پرداخت کند حق مراجعه به او را ندارد . والله العالم
بسمه تعالی: چون پرداخت دیه بدون اذن عاقله بوده پس از پرداخت نمی تواند مراجعه کند مثل اینکه کسی بدهی کسی را بدون اذن او پرداخت کند حق مراجعه به او را ندارد . والله العالم
عنوان سوال:
هرگاه در جنایت خطائی، شخص جانی دیه را بپردازد ولی قصد تبرّع از عاقله را نکند آیا جانی می تواند به عاقله رجوع کند؟
پاسخ:
بسمه تعالی: چون پرداخت دیه بدون اذن عاقله بوده پس از پرداخت نمی تواند مراجعه کند مثل اینکه کسی بدهی کسی را بدون اذن او پرداخت کند حق مراجعه به او را ندارد . والله العالم
پرسش‌های مرتبط از این مرجع
- بنابرنظر مشهور فقهاء مبنی بر اینکه هرگاه اصل جنایت با بیّنه، علم قاضی یا قسامه ثابت شده باشد و جانی مدعی خطای محض بوده و عاقله منکر خطایی بودن قتل باشند قول عاقله با سوگند مقدم است بفرمائید کیفیت سوگند چگونه است؟
- اگر شخص لقیط یا ابن ملاعنه یا مسلمان مجهول النسب مرتکب جنایت خطایی شوند از چه کسی دیه گرفته می شود؟
- جانی قصد قتل نداشت و ضربه ای هم که وارد نمود، نوعاً کشنده نیست، ولی اتفاقاً منجر به قتل شد. آیا جانی علاوه بر دیه ی قتل نفس، به قصاص جنایت بر عضو نیز محکوم می گردد؟
- اگر شخصی موجب تصادف شود و باعث فوت دیگری شود در صورتی که شخص فوت شده بیمه باشد و شرکت بیمه مبلغی به مقدار دیه بپردازد آیا متخلف نیز باید دیه را بپردازد؟
- اگر مخارجی که مجنی علیه برای درمان آثار و عوارض جنایت هزینه می کند بیشتر از دیه باشد، آیا می تواند هزینه های درمانی مازاد بر دیه را از جانی بگیرد؟ آیا می تواند نسبت به مدت زمانی که قدرت کار کردن نداشته، مطالبه ی خسارت کند؟
- در اثر جنایت مقداری از قدرت گویایی شخص از بین رفته است; مثلاً ده حرف را نمی تواند ادا کند. آیا دیه ی زوال حروف با توجه به حروف عربی تعیین می شود؟
- هرگاه مهریه ی زن را شخصی غیر از شوهر تبرعاً بپردازد و شوهر قبل از نزدیکی آن زن را طلاق دهد، نصفِ مهر به شوهر برمی گردد یا به آن شخص ثالث؟
پرسش‌های مرتبط از دیگر مراجع
- [آیت الله مکارم شیرازی] اگر جانی و مجنیّ علیه هر دو صغیر باشند، آیا تقاضای قسامه عاقله مجنیّ علیه برای اثبات جنایت خطایی صغیر پذیرفته می شود؟ آیا در فرض فوق می توان عاقله جانی را محکوم به پرداخت دیه نمود؟
- [آیت الله مکارم شیرازی] در مورد جنایت صغیر، که در زمان دادرسی و صدور رأی بالغ و رشید شده، دیه متعلّقه همچنان بر عهده عاقله است، یا خود جانی باید بپردازد؟
- [آیت الله مکارم شیرازی] همان گونه که مستحضرید در مواردی که جانی اقرار به جنایت خطایی خود کند، عاقله ضامن نیست. حال اگر طفلی، که عمد او خطای محض تلقّی می شود، اقرار به جنایت خود نماید، آیا خود طفل ضامن است، یا عاقله وی؟
- [آیت الله مکارم شیرازی] همان گونه که مستحضرید در مواردی که جانی اقرار به جنایت خطایی خود کند، عاقله ضامن نیست. حال اگر طفلی، که عمد او خطای محض تلقّی می شود، اقرار به جنایت خود نماید، آیا خود طفل ضامن است، یا عاقله وی؟
- [آیت الله علوی گرگانی] اگر شخص نابالغ بالغی را زد، دیه را چه کسی باید بدهد خود جانی یا عاقله البتّه در صورت موضّحه؟
- [آیت الله مکارم شیرازی] هرگاه قتل خطای محض با علم قاضی ثابت شود، دیه بر عهده چه کسی است؟ عاقله، یا خود جانی؟
- [آیت الله خامنه ای] در مواردی که پرداخت دیه بر عهده عاقله است، هر گاه عاقله (عصبه) وجود نداشته و یا متمّکن از پرداخت دیه نباشند، آیا پرداخت دیه بر عهده خود جانی و در صورت اعسار او، بر بیت المال است و یا آنکه پس از اعسار عاقله (عصبه) و یا فقدان آن‌ها، مراجعه به جانی وجهی نداشته و دیه از بیت المال پرداخت گردد؟
- [آیت الله فاضل لنکرانی] هرگاه دیه جراحات وارده متعدده مجموعاً به قدر دیه موضحه باشد. ولی هر جراحتی به تنهایی کمتر از موضحه است، آیا در چنین فرضی دیه در صورت خطا بر عاقله است یا در مال جانی؟
- [آیت الله فاضل لنکرانی] در مورد قتل، یا بعض جنایات خطایی که دیه بر عاقله است، آیا این حکم شامل همه موارد خطا می شود یا خیر؟
- [آیت الله فاضل لنکرانی] در موردی که کسی خطاءاً جرحی بر کسی وارد کند، آیا مانند قتل خطایی دیه آن بر عاقله است یا نه؟
مسائل مرتبط از دیگر مراجع
- [آیت الله مکارم شیرازی] هرگاه مرد از همسرش مالی بگیرد و با او مصالحه کند که بعد از طلاق به او رجوع نکند، یا حق رجوع نداشته باشد، حق رجوع از بین نمی رود.
- [آیت الله جوادی آملی] .اگر کسی به عمد جنایتی کرده، پرداختن دیه یا ارش و غرامت مانند جنایت خطای ی جزء هزینه او شمرده می شود; اما اگر کسی بی مبالات است و مال یا جان مردم را از بین می برد و مجبور می شود کفاره، دیه و غرامت بپردازد، بعید است این هزینه ها جزء هزی نه او محسوب شود و در این گونه موارد نیز باید خمس آن را بپردازد.
- [آیت الله مکارم شیرازی] هرگاه چیزی را که اجاره داده تحویل مستأجر دهد، اما او تحویل نگیرد، یا تحویل بگیرد و از آن استفاده ای نکند، باید مال الاجاره را بپردازد.
- [آیت الله مکارم شیرازی] هرگاه کسی به زور بدهکاری را از دست طلبکار رها کند، چنانچه طلبکار توانایی دسترسی به او را نداشته باشد واجب است او را به دست طلبکار برساند یا دین او را ادا نماید و اگر شخص یا اشخاصی قاتلی را از دست صاحبان خون بگیرند و فراری دهند حاکم شرع می تواند آن شخص یا اشخاص را زندانی کند تا قاتل را به وسیله کسان خود تحویل دهند و اگر تحویل قاتل ممکن نشود باید دیه شخص مقتول را بپردازند.
- [آیت الله خوئی] جایز نیست بریدن عضوی از اعضاء بدن مردة مسلمان مانند چشم و یا عضو دیگر به منظور پیوند زدن آن عضو به بدن شخص زندة دیگر و قطع کننده ملزم شود که دیة آن عضو را به ورثة مرده بپردازد، ولی چنانچه زنده ماندن یک فرد مسلمان متوقف گردد که عضو بدن مردة مسلمانی را ببرند و به او پیوند زنند، جایز است بریدن آن عضو ولی قطع کننده باید دیة آن را بپردازد و در هر دو صورت پیوند زدن عضو قطع شده به بدن دیگری اشکال ندارد و پس از پیوند چون جزء بدن شخص زنده میگردد، احکام بدن زنده بر او جاری است .... و ظاهر این است که جایز باشد در حال حیات خود وصیت کند که پس از مردن او عضوی از اعضاء او را قطع کنند و به دیگری پیوند زنند و در این صورت بریدن عضو آن میت دیه ندارد.
- [آیت الله اردبیلی] هر کس شخصی را از تحت اقتدار صاحب حق یا قائم مقام او بدون رضایت وی خارج کند، در حکم کفیل است، بنابراین اگر فردی شخص بدهکاری را از دست طلبکار رها کرده و فراری دهد، چنانچه به گونهای باشد که طلبکار دسترسی به او پیدا نکند، آن شخص باید بدهکار را تحویل دهد و یا بدهی او را بپردازد و از این قبیل است فراری دادنِ قاتل از دست ورثه مقتول.
- [آیت الله وحید خراسانی] بریدن عضوی از اعضای بدن مسلمان مرده مانند چشم و غیر ان به منظور پیوند زدن ان به بدن شخص زنده جایز نیست و قطع کننده باید دیه ان عضو را که دیه اعضای جنین مسلمان است بپردازد ولی چنانچه زنده ماندن مسلمان متوقف باشد بر این که عضو بدن مسلمان مرده ای را ببرند و به او پیوند زنند بریدن ان عضو جایز است ولی قطع کننده باید دیه ان را بپردازد و پس از پیوند که جزء بدن زنده گشت احکام بدن زنده بر ان جاری است و اگر کسی در حال حیات خود وصیت کند که پس از مردن او عضوی از اعضای او را قطع کنند و به دیگری پیوند زنند صحت این وصیت محل اشکال است
- [آیت الله مکارم شیرازی] هرگاه کسی وصیت کند که چیزی از اموالش را به کسی دهند آن مال بعد از مرگ او ملک آن شخص می شود قبول هم لازم نیست، ولی اگر در حال حیات او وصیت را رد کند احتیاط آن است که در آن مال تصرف مالکانه نکند.
- [آیت الله علوی گرگانی] جائز نیست بریدن عضوی از اعضأ بدن مرده مسلمان مانند چشم و یا عضو دیگر بمنظور پیوند زدن آن عضو به بدن شخص زنده دیگر وقطع کننده ملزم است که دیه آن عضو را با اجازه حاکم شرع صرف حج یا سایر خیرات ومبّرات خود میّت نماید، ولی چنانچه زنده ماندن یک فرد مسلمان متوقّف گردد که عضو بدن مرده مسلمانی را ببرند و به او پیوند زنند، جائز است بریدن آن عضو ولیقطع کننده باید دیه آن را بپردازد و در هر دو صورت پیوند زدن عضو قطع شده به بدن دیگری اشکال ندارد وپس از پیوند چون جزو بدن شخص زنده میگردد، احکام بدن زنده بر او جاری است. و ظاهر این است که جائز نباشد شخصی در حال حیات خود وصیت کند که پس از مردن او عضوی از اعضأ او را قطع کنند و به دیگری پیوند زنند و در این صورت بریدن عضو آن میّت دیه دارد.
- [آیت الله سیستانی] انداختن حَمْل پس از انعقاد نطفه، جایز نیست، مگر اینکه باقی ماندن حمل برای مادر ضرر جانی داشته باشد، یا مستلزم حرج شدیدی باشد که معمولاً تحمل نمیشود، که در این صورت قبل از دمیدن روح و جان گرفتن جنین اسقاط آن جایز است، و بعد از آن مطلقاً جایز نیست. و اگر مادر حمل خود را بیندازد، دیه آن بر مادر واجب است، و باید آن را به پدر یا دیگر ورثهاش بپردازد. و اگر پدر حمل را بیندازد، دیهاش بر او واجب است، و باید آن را به مادر بپردازد. و اگر مباشر اسقاط پزشک باشد دیه بر او واجب است، مگر اینکه وارث ببخشد، هرچند اسقاط جنین به درخواست پدر و مادر باشد. و کافی است در دیه جنین پس از جان گرفتن آن پرداختن پنج هزار و دویست و پنجاه مثقال نقره، اگر جنین پسر باشد، و نصف این مقدار اگر دختر باشد. و بنا بر احتیاط واجب دیه جنینی که در رحم بمیرد نیز همین مقدار است. و اگر جنین جان نداشته باشد در صورتی که نطفه باشد کافی است در دیه آن یکصد و پنج مثقال نقره و اگر خون بسته باشد دویست و ده مثقال، و اگر گوشت باشد سیصد و پانزده مثقال، و اگر استخوان داشته باشد چهارصد و بیست مثقال، و اگر اعضا و جوارحش کامل باشند پانصد و بیست و پنج مثقال. و بنا بر احتیاط واجب فرقی بین پسر و دختر در فرض جان نداشتن نیست.