اسلام با اقتصاد، دو نوع پیوند دارد: مستقیم و غیر مستقیم.
پیوند مستقیم اسلام با اقتصاد از آن جهت است که مستقیماً یک سلسله مقررات اقتصادی درباره مالکیت، مبادلات، مالیات ها، ارث، نفقه، صدقات، وقف، مجازات های مالی و مجازات هایی در زمینه ثروت و... بیان کرده است.
امّا پیوند غیر مستقیم اسلام با اقتصاد از طریق اخلاق است؛ مانند: امانت، عفت، عدالت، احسان، ایثار، منع از دزدی، خیانت، رشوه و...[1]
اقتصاد که پایه اش ثروت است، در قرآن، (خیر) شمرده شده است:
(إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِن تَرَکَ خَیرْا الْوَصِیَّةُ لِلْوَالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ بِالْمَعْرُوفِ؛[بقره/180] هنگامی که یکی از شما را مرگ فرا رسد، اگر چیز خوبی [مالی] از خود به جای گذارده، برای پدر و مادر و نزدیکان، بطور شایسته وصیت کند)
ولی قرآن با ثروت اندوزی به مبارزه برخاسته است. اسلام، اقتصاد را در زندگی، هدف نمی داند؛ بلکه وسیله ای برای قوام زندگی تلقی می کند.
(أَمْوَالَکُمُ الَّتیِ جَعَلَ اللَّهُ لَکمُ‌ْ قِیَامًا؛[نساء/5] اموال خود را، که خداوند وسیله قوام زندگی شما قرار داده)
سیاست کلی اسلام درباره اقتصاد چنین است:
1. توازن اقتصادی و عدالت: اسلام در عین احترام به (مالکیت خصوصی )، طوری قوانین را تنظیم کرده که ثروت در دست گروهی خاص نباشد؛ لذا با قرار دادن مالیات، زکات، خمس، انفاق ... جامعه را به تعادل اقتصادی سوق می دهد.[2]
(ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکینِ وَ ابْنِ السَّبیلِ کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ مِنْکُمْ؛[حشر/7] آنچه را خداوند از اهل این آبادیها به رسولش بازگرداند، از آن خدا و رسول و خویشاوندان او، و یتیمان و مستمندان و در راه ماندگان است، تا (این اموال عظیم) در میان ثروتمندان شما دست به دست نگردد.)
(إِذَا أَنفَقُواْ لَمْ یُسْرِفُواْ وَ لَمْ یَقْترُواْ وَ کَانَ بَینَْ ذَالِکَ قَوَامًا؛[فرقان/67] هر گاه انفاق کنند، نه اسراف می‌نمایند و نه سخت‌گیری بلکه در میان این دو، حدّ اعتدالی دارند.)
2. استقلال و خودکفایی اقتصادی: حضرت علی(ع) می فرماید: (احتج الی مَن شئتَ تکن اسیره، استغن عمّن شئت تکن نظیره؛[3] بهر که خواهی نیازمند شو تا در نتیجه اسیر او شوی، و از هر که خواهی بی نیاز باش تا در نتیجه همانند او باشی، و احسان کن بهر که خواهی تا امیر او باشی.)
با توجه به این حدیث، اگر ملتی کمکی خواست و ملت دیگر کمک داد، خواه ناخواه، اولی آقای دومی است؛ اگر بخواهیم با ملّتی در استقلالِ رأی، برابر باشیم، باید از او بی نیاز باشیم. سلامت بنیه اقتصادی و اقتصاد مستقل یکی از شرایط لازم اقتدار ملّی است.
3 . حداکثر کارایی و برنامه ریزی:
(قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ الَّتیِ أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ الطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ ءَامَنُواْ فیِ الْحَیَوةِ الدُّنْیَا؛(اعراف 32) بگو: چه کسی زینتهای الهی را که برای بندگان خود آفریده، و روزیهای پاکیزه را حرام کرده است؟!) بگو: (اینها در زندگی دنیا، برای کسانی است که ایمان آورده‌اند (اگر چه دیگران نیز با آنها مشارکت دارند))
4 . رشد توسعه اقتصادی در پرتو ارزشهای اسلامی: آیات زیادی بیان کرده که جامعه سالم در پرتو اقتصاد سالم معنا پیدا می کند و اقتصاد سالم در پرتو ارزش ها و مقررات اسلامی شکل می گیرد.[4]
(وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَ کَثیرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما یَعْمَلُونَ؛[مائده/66] و اگر آنان، تورات و انجیل و آنچه را از سوی پروردگارشان بر آنها نازل شده [قرآن] برپا دارند، از آسمان و زمین، روزی خواهند خورد جمعی از آنها، معتدل و میانه‌رو هستند، ولی بیشترشان اعمال بدی انجام می دهند)
برخی از آیات دیگر که به اقتصاد ، اشاره دارد ، عبارتند از:
1. تجارت و بازرگانی: (بقره، 257 / نساء، 29 / توبه، 24 / جمعه، 9 11)
2. کشاورزی: (بقره، 22، 205 / انعام، 99 / یوسف، 47 / رعد، 3 / نحل، 67)
3. دامداری: (مائده، 1 / انعام، 136، 142 / نحل 5 8)
4. صنعت: (حدید، 25 / انبیاء، 80 / سبأ، 10 11 / انفال، 60 / سبأ، 12 13 / شوری، 32)
5. درباره کسب ثروت حرام: تعدی به مال یتیم (مائده، 12)، کم فروشی (مطففین ، 1)، رباخواری (بقره، 275)، قمار (لقمان ،6)، خوردن مال مردم (توبه، 34)، رشوه خواری (نساء، 161)، دزدی (مائده ، 38) و... .
[1]. مبانی اقتصاد اسلامی، شهید مطهری، ص 34
[2]. تفسیر نمونه،ج 23 ، ص 507
[3]. بحار الانوار، علامه مجلسی، ج 72، ص 107.
[4]. خطوط کلی اقتصاد در قرآن و روایات، جعفر خوشنویس، ترجمه محمدی انصاری.
