چرا پیامبر (ص) کاری نکرد که پس از او اختلاف به وجود نیاید؟

شکی نیست که پس از رسول خدا (ص) در بین امت، اختلافاتی به وجود آمد و امت اسلامی به چندین گروه و دسته تقسیم شدند. اما نباید با دیدن اختلافات پیش آمده، تصور کنیم که پیامبر (ص) اقدامات لازم برای جلوگیری از تفرقه را انجام نداده اند. و در این خصوص توجه به چند نکته لازم است.

1- جامعه انسانی، جامعه ای مختار است و بنا نبوده و نیست که با جبر حتما آن ها را در یک مسیر مشخص قرار داد. و الا پیش از آنکه رسول خدا (ص) بخواهد ملت را مجبور به پیروی از طریقه خاصی بکند، خدای متعال باید چنین می کرد و همگان را مجبور به اطاعت خود می کرد. در حالی که خدای متعال اعلام نموده که چنین اراده ای ندارد و از رسول (ص) نیز خواسته است که در مقابل کفرهای جامعه خود را به زحمت نیفکند:

(لَعَلَّکَ باخِعٌ نَفْسَکَ أَلاَّ یَکُونُوا مُؤْمِنینَ * إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ آیَةً فَظَلَّتْ أَعْناقُهُمْ لَها خاضِعینَ[شعراء/3-4] گویی می‌ خواهی جان خود را از شدّت اندوه از دست دهی بخاطر اینکه آنها ایمان نمی ‌آورند! اگر بخواهیم از آسمان نشانه‌ ای (برهانی الزام‌ آور یا عذابی خوارکننده) بر آنها فرو می‌ فرستیم تا گردن‌های آنها در برابر آن (به اجبار) خاضع گردد.)

2- انسان دو جنبه وجودی مختلف دارد. که ما معمولا از یک جهت آن غفلت می کنیم و تصور می کنیم اگر انسان با عقلش مساله ای را بفهمد، مطابق آن عمل خواهد کرد. در حالی که  انسان در بسیاری از مواقع به جای اطاعت از عقل، به دنبال خواسته ها و گرایش هایی به راه می افتد که عقل هرگز آن ها را تائید نکرده است! مثل آنکه افراد سیگاری می فهمند که سیگار چیز خوبی نیست، اما از کشیدن آن دست بر نمی دارند! یا ما می دانیم که فلان غذا برای سلامتی ما مضر است، اما از خوردن آن دست نمی کشیم. از همین رو خدای متعال اکثریت را مذمت کرده است، چرا که اکثر مردم، عقل را در وجود خویش حاکم نکرده اند و بیشتر به سراغ شهوات خویش می روند:
 (بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ[عنکبوت/63] بلکه بیشتر آنان نمی ‌اندیشند.)
بنابر دو نکته ذکر شده باید توجه نمود که وجود اختلاف در امت رسول الله (ص) به معنای عدم اقدامات لازم از سوی رسول الله (ص) نیست. بلکه این امر را می توان در علل و عوامل دیگری یافت.

و با این نگاه باید دقت کنیم که این اختلافات منحصر به پس از رسول الله (ص) نبوده است! بلکه در زمان حیات خود ایشان نیز وجود داشته است. و همان انحراف از خط اصلی، با مرور زمان، شکاف عمیق تری را حاصل نموده است.

آیا آن روزی که جان رسول الله (ص) در خطر بود، و مسلمانان به جای مجاهدت و دفاع از رسول الله (ص) فرار کرده و به بالای کوه پناه می بردند، نشانی واضح از دلیل اختلافات نیست که عده ای نه تنها به رسول الله (ص) پشت کرده، بلکه به دین الهی نیز کافر شدند که تصریح خدای متعال به این واقعیت در قرآن مانع انکارش می شود:

(وَ ما مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی‌ أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی‌ عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئا[آل عمران/144] محمد (ص) فقط فرستاده خداست و پیش از او، فرستادگان دیگری نیز بودند آیا اگر او بمیرد و یا کشته شود، شما به عقب برمی ‌گردید؟ (و اسلام را رها کرده به دوران جاهلیّت و کفر بازگشت خواهید نمود؟) و هر کس به عقب باز گردد، هرگز به خدا ضرری نمی ‌زند.)

آیا آن روزی که رسول الله (ص) برای بیان دستورات الهی، خویش را در خطر می دید دلیل واضحی نیست برای آنکه دریابیم ریشه اختلافات و چند دستگی ها در کجا بوده است؟

(یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ[مائده/67] ای پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است، کاملًا (به مردم) برسان! و اگر نکنی، رسالت او را انجام نداده ‌ای! خداوند تو را از (خطرات احتمالی) مردم، نگاه می‌ دارد.)

بنابراین از وجود اختلافات نمی توان چنین نتیجه ای گرفت که رسول الله (ص) مسائل را به طور کامل بیان نکرده است. از سویی نیز دلایل فراوانی وجود دارد که علت اختلافات در نافرمانی ها و تمردهای بعضی از ملت مسلمان بوده است. چنانکه در دلسوزی رسول الله (ص) و تلاش بی وقفه او برای دین الهی، جای شک و تردید نیست کما اینکه این مطلب در آیه سوم سوره شعراء، مورد اشاره قرار گرفته است.