در نقل مسیر حرکت امام رضا علیه السلام به مرو گفتار ها مختلف است از این رو قبل از بررسی تطبیقی مسیر حرکت امام علیه السلام توضیح کوتاهی در رابطه با مسیر های ذکر شده ارائه می شود .
کاروان هایی که از حجاز به قصد عراق حرکت می کردند، چه از راه مکه و چه از راه مدینه، در منزلی به نام (معدن نقره) به یکدیگر می رسیدند و از آن جا به یکی از دو مقصد بصره یا کوفه روانه می شدند. بیشتر قرائن و شواهدی که وجود دارد نشان می دهد که امام از طریق مدینه و معدن نقره راهی بصره شده .(1)
در ادامه مسیر، حضرت پس از بصره از راه خاکی و یا آبی وارد خوزستان شده و چند روزی در اهواز اقامت داشته اند. آثاری نیز تاکنون بر جای مانده که یادآور عبور امام علیه السلام از آن دیار است.
این مرحله از سفر، در منابع منعکس شده است، همچنان که بخش پایانی سفر نیز یعنی از نیشابور تا مرو روشن است، ولی حد فاصل میان اهواز تا نیشابور چندان معلوم نیست. احتمالهای مختلفی در مورد مسیر امام علیه السلام داده شده است که عبارتند از: (2)
اهواز فارس اصفهان قم ری سمنان دامغان نیشابور.
اهواز اصفهان عبور از کوهستانها کوه آهوان سمنان نیشابور
اهواز اصفهان یزد طبس نیشابور
اهواز فارس کرمان طبس نیشابور
نقل های دیگری نیز وجود دارد و به طور طبیعی حضرت علیه السلام در میان راه به منازل و شهرهای کوچکتری نیز برخورد داشته و از آنها عبور کرده است که در احتمالات یاد شده شهرهای مهم نام برده شده و کمتر نامی از قُری و محله های کوچک است.
درکتب تاریخی مسیری که مامون تاکید داشت حضرت رضا علیه السلام را از آن عبور دهد یکی از راههای متداول آن زمان به شمار می رفت و آن از مدینه به بصره و از طریق سوق الاهواز( اهواز) به فارس و سپس از راه کویر و بیابان میان ایالت های فارس و خراسان می گذشت و به مرو ختم می شد.(مدینه معدن نقره نباج بصره اهواز بهبهان فارس یزد خراسان)
راه دیگری که در آن زمان متداول بود از مدینه به سمت کوفه و بغداد می رفت و سپس از آن جا به سمت ری، قم و خراسان و بالاخره به مرو منتهی می شد. ولی در نقد مسیر دیگر می توان به این مطلب اشاره کرد: عبور از سه شهر کوفه، بغداد و قم؛ که از این سه شهر کوفه و قم مرکز تجمع شیعیان در آغاز قرن سوم اسلامی بود و عبور امام رضا علیه السلام از این دو شهر می توانست به قدرتمندی شیعیان این نواحی و شورش احتمالی آنان بیانجامد. و شهر سوم یعنی بغداد و مرکز تجمع و قدرت عباسیان که از ولایت عهدی امام رضا خشمگین بودند و آن را انتقال قدرت از آل عباس به آل علی قلمداد می کردند ، پس در هر دو صورت این مسیر دوم و انتخاب آن به زیان مامون بوده است.
و بنا بر دلایلی که در ذیل اشاره می شود به احتمال بسیار قوی سفر امام علیه السلام طبق همان دستوری بود که از طرف مامون صادر شده بود:
یکی از دلایل این است که سفر امام علیه السلام عادی و به دلخواه خودشان نبوده است، بلکه تحت الحفظ بوده و طبیعی است که مأموران مأمون کوتاهترین مسیر را انتخاب کرده باشند تا هر چه سریع تر مأموریت خود را به انجام برسانند.
دلیل دیگری که مورخان نقل کرده اند، این است که در سال 200 ه. ق که با سفر امام علیه السلام همزمان می شود، شرایط خاصی بر مکه حاکم بوده است. بین طرفداران مأمورن به فرماندهی رجا بن ابی ضحاک، ورقاء، جلودی و هارون بن مسیب از یک سو و مخالفان خلیفه به رهبری محمدبن جعفر، عموی امام رضا علیه السلام از طرف دیگر جنگ بوده است و مصلحت ایجاد نمی کرده که رجاء بن ابی ضحاک، امام رضا علیه السلام را وارد شهری کند که تا دیروز در آن شهر طرف جنگ بوده است.
و سومین دلیل این است که رجاء بن ابی ضحاک مأمور بود تمام حالات، رفتار و گفتار امام علیه السلام را در طول سفر زیر نظر داشته و برای گزارش به مأمون ارائه کند. در سفرنامه ای که او به خلیفه ارائه داد، حتی به جنبه های روحی و اخلاقی امام رضا علیه السلام اشاره شده و تا جایی که ذکرها و دعاهای امام علیه السلام در نمازها هم از قلم نیفتاده است. به همین دلیل بعید به نظر می رسد که امام علیه السلام به شهری رفته باشد و ضحاک آن را در سفرنامه خود نقل نکرده باشد.
مسیری که مامون برای انتقال امام رضا علیه السلام از مدینه به مرو انتخاب کرده بود از دیدگاه جغرافیای طبیعی، اجتماعی، سیاسی و مذهبی بسیار حساب شده و زیرکانه بود. لذا سفر امام رضا علیه السلام از مدینه تا مرو را در 5 بخش زیر می توان دسته بندی کرد:(3)
1- مدینه تا بصره
2- بصره تا فارس
3- فارس تا یزد
4- یزد تا خراسان
5- امام در خراسان
جهت مطالعه بیشتر رجوع کنید به:
- جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا علیه السلام از مدینه تا مرو نوشته جلیل عرفان منش
پاسخگوی تاریخ 19, [25.07.16 12:41]
پاورقی ها:
1- جلیل عرفان منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا علیه السلام از مدینه تا مرو، چاپ اول: 1374، انتشارات آستان قدس رضوی، صص 13-23.
2- همان، صص13-38.
3- همان، ص13.
