سور و آیات قرآن مجید یکجا نازل نشده است، این مطلب علاوه بر تاریخ قطعی که بنزول تدریجی قرآن مجید در امتداد بیست و سه سال مدت دعوت پیغمبر اکرم (ص) شهادت میدهد از مضامین خود آیات نیز روشن است خدایمتعال میفرماید: (و قرآنا فرقناه لتقرئه علی الناس علی مکث و نزلناه تنزیلا) سوره اسری آیه 106 (ترجمه: و قرآن را - سور و آیات آنرا- از هم جدا کردیم تا آنرا بدرنگ به مردم بخوانی و آنرا با یک نوع تدریج نازل نمودیم).
در قرآن مجید ناسخ و منسوخ هست و آیاتی است که ارتباط تام بقصص و حوادثی دارد که هرگز در یکزمان جمع نمی شوند تا آیات مربوط به آنها یکجا نازل شده در باره آنها بگفتگو پردازد.
و همچنین سور و آیات قرآنی باین ترتیب که در مصحف شریف قرار گرفته نازل نشده اند باین معنی که اول سوره حمد پس از آن سوره های بقره و آل عمران و نساء و مائده و به همین ترتیب نازل شده باشد و همچنین آیات به ترتیب مضبوط.
زیرا در این خصوص نیز علاوه بر شهادت تاریخ قطعی مضامین خود آیات نشان میدهد که برخی از سور و آیات قرآن با مضامینی که مناسب با اوایل زمان بعثت - است مانند سوره علق و نون در اواخر قرآن مجید ثبت شده و سوره ها و آیه های بسیاری که مضامین آنها با پس از هجرت و اواخر عهد رسول اکرم (ص) سازگار است مانند سوره های بقره و آل عمران و نساء و انفال و توبه در اوایل قرآن گذاشته شده است.
و بدیهی است که به موجب این مضمونهای مختلف سور و آیات قرآنی از جهت نزول ارتباط کامل با حوادث و وقایع و نیازمندیهای گوناگون دارد که در خلال مدت دعوت پیغمبر اکرم (ص) تحقق یافته و بوقوع پیوسته است.
مثلا سور و آیاتی که تنها مشتمل بدعوت مشرکین و مبارزه با بت پرستی است با روزگار پیش از هجرت که پیغمبر (ص) در مکه و گرفتار دعوت بت پرستان بود مناسب است و آیات قتال و آیات احکام که بدنبال حوادث و نیازمندیهایی که پس از هجرت و انعقاد جامعه اسلامی در شهر یثرب (مدینه) و پیشرفت روز افزون اسلام پیدا شده نازل گردیده است.
ب - در تعقیب بحث گذشته
بنا بر آنچه گذشت سور و آیات قرآنی بحسب اختلافاتی که در محل نزول و زمان نزول و اسباب و شرائطی که زمینه نزول را فراهم آورده انقساماتی پیدا میکنند.
1- برخی از سور و آیات مکی هستند و برخی از آنها مدتی و معمولا آنچه از قرآن قبل از هجرت پیغمبر اکرم (ص) نازل شده مکی شمرده می شود و بیشتر سورهای قرآنی و بویژه سورهای کوچک ازین قبیل است و آنچه بعد از هجرت نازل شده مدنی خوانده میشود اگرچه در خارج مدینه و حتی در مکه نازل شده باشد.
2- برخی از سور و آیات در سفر و برخی در حضر نازل شده اند. و همچنین سور و آیات منقسم می شوند به آنچه در شب یا در روز نازل شده و همچنین به آنچه در صلح یا در جنگ نازل شده و به آنچه در زمین یا در آسمان نازل شده و به آنچه در خلوت یا در میان مردم نازل شده است و ما در فائده شناختن این انقسامات در فصل اسباب نزول بحث خواهیم کرد.
3- برخی از دو سوره ها مکررا نازل شده چنانکه گفته میشود که سوره حمد دو مرتبه نازل شده یکمرتبه در مکه و یک مرتبه در مدینه و همچنین برخی از آیات مکررا نازل شده چنانکه آیه (ان فی ذلک لایة و ما کان اکثرهم مومنین - و ان ربک لهو العزیز الرحیم) در سوره شعرا هشت فقره تکرار یافته و گاهی یک آیه در بیشتر از یک سوره چنانکه آیه (و یقولون متی هذا الوعد ان کنتم صادقین) در شش سوره مختلف واقع شده.
و همچنین گاهی جمله ای معین درجائی آیه کامل و درجای دیگر جزء آیه است چنانکه جمله (الله لا اله الا هو الحی القیوم ) در اول سوره آل عمران آیه کامل و در سوره بقره جزء آیة الکرسی است و غالب سور و آیات یکمرتبه نازل گردیده و از یک محل تعدی نمی کند.
و در هر حال اینگونه اختلاف در میان آیات قرآنی معلول اقتضائات مختلف مقام بیان می باشد که در جائی تکرار یک جمله را ایجاب می کند و آنرا تکیه گاه کلام قرار مید هد و گاهی نه.
و نظیر این اختلاف اختلاف دیگری است که از جهت درازی و کوتاهی در میان سور و آیات قرآنی هست مانند سوره کوثر که کوتاهترین سوره قرآنی و سورهبقره که بلندترین سورهها می باشد و مانند آیه (مدهامتان) که کوچکترین آیه قرآنی و یک کلمه است و آیه دین که 282 سوره بقره و بلندترین آیه قرآن و به بیشتر از سی جمله مشتمل است.
همه این اختلافات باقتضای مقام بیان سات چنانکه گاهی در میان دو آیه متصل به هم اتفاق میافتد مانند دو آیه کریمه بیستم و بیست و یکم سوره مدثر که اولی یک جمله و دویمی بیشتر از پانزده جمله است.
و نظیر این اختلاف اختلافی است که آیات سوره های قرآن از جهت ایجاز و اطناب بیان دارند چنانکه با مقایسه امثال سوره فجر و سوره لیل بامثال سوره بقره و مائده روشن است و اغلب سوره های مکی با اسلوب ایجاز و اغلب سوره های مدنی باسیاق اطناب نازل شده اند.
و ازین باب است آنچه گفته شده که اولین آیاتی که پیغمبر اکرم (ص) نازل شده سوره علق یا پنج آیه از اول سوره علق می باشد و آخرین آیه ای که نازل گردیده آیه کریمه( واتقوا یوما ترجعون فیه الی الله ثم توفی کل نفس ما کسبت و هم لا یظلمون ) سوره بقره آیه 281 است.
