رابطه
رابطه، از اصطلاحات علم منطق بوده و عامل پیوند موضوع و محمول، و مقدم و تالی می‌باشد.
دیدگاه‌ها در رابطه با تدوین و جمع‌آوری قرآن را بیان کنید؟
درباره نحوه جمع‌آوری و تدوین قرآن، میان پژوهشگران علوم قرآنی دو دیدگاه وجود دارد: یک. تدوین در عهد رسول‌خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم این گروه می‌گویند: قرآن در عهد رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و به صورت امروزی (ترتیب آیه‌ها و سوره‌ها) تدوین یافته است. صاحبان این دیدگاه دلایلی را برشمرده‌اند؛ از جمله: 11. مصونیت قرآن از خطر تحریف، بدون تدوین در زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله امکان‌پذیر نبود؛ چون غیر از آن حضرت، کسی به‌طور کامل به خصوصیات قرآن آگاه نبود. 12. تحدّی از جانب قرآن، اقتضا می‌کند؛ آیه‌ها و سوره‌ها، مطابق نظر پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم تنظیم شده و به شکل خاصّی درآید. 13. بعضی از روایات دلالت دارد که عده‌ای در زمان رسول خدا، مشغول این کار بودند. شعبی می‌گوید: (شش نفر از انصار، قرآن را در عهد رسول خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم جمع‌آوری کردند: ابی بن کعب، زید بن ثابت، معاذ بن جبل، ابودرداء، سعید بن عبید و ابوزید). دو. تدوین بعد از رحلت رسول خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم براساس این نظر، تدوین قرآن به عصر بعد از رحلت پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله برمی‌گردد؛ امکان تدوین قرآن به لحاظ تداوم نزول وحی، در زمان پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم وجود نداشت و تا آخرین روزهای زندگانی آن حضرت نزول آیات قرآن ادامه داشت. تذکر این نکته ضروری است که بین نوشتن آیات و تدوین آن، به عنوان یک کتاب، تفاوت وجود دارد. صاحبان این دیدگاه معتقدند جمع‌آوری قرآن در سه مرحله انجام شده است: یکم. نظم و چینش آیه‌ها در کنار یکدیگر که شکل‌گیری سوره‌ها را در پی داشت و در عصر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله صورت گرفت. دوم. جمع کردن مصحف‌های پراکنده، در یک جا و تهیه جلد برای آنها که در زمان ابوبکر انجام شد. سوم. جمع‌آوری تمامی قرآن‌های نوشته شده از سوی کاتبان وحی، برای نگارش یک قرآن به عنوان الگو و ایجاد وحدت قرائت در آن که در زمان عثمان صورت گرفت. گفتنی است؛ بیشتر علمای اسلام، تدوین در زمان رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله را نپذیرفته‌اند. اما عده‌ای از آنان، به تدوین و جمع‌آوری قرآن در زمان آن حضرت معتقد بوده و سه مرحله‌ای بودن و یا تدوین در زمان خلفا را هم به‌طور کلی رد می‌کنند؛ از جمله آیه‌اللّه خویی[1]، آیه‌اللّه حسن زاده آملی[2]، دکتر صبحی صالح[3] و ... . آیه‌اللّه خویی رحمه‌الله در تبیین دیدگاه خود، آورده است: 1. احادیث دلالت‌کننده بر جمع آوری قرآن در غیر زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله با یکدیگر در تناقض است. در بعضی ابوبکر، در بخشی دیگر عمر و در بعضی عثمان ذکر شده است. 2. این روایات، با احادیث دلالت‌کننده بر جمع قرآن در زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله تعارض دارد. 3. احادیث یادشده، با حکم عقل به لزوم اهتمام پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در امر جمع و ضبط قرآن مخالف است. 4. این روایات با اجماع مسلمانان، مبنی بر ثبوت [قطعیت] قرآن از طریق تواتر مخالفت دارد. 5. جمع آوری پسینی، نمی‌تواند شبهه تحریف قرآن را به‌طور کامل از بین ببرد. کسانی که تدوین را به عهد رسول خدا منسوب نمی‌دانند، ضمن پاسخ به اشکالات یاد شده، بر این باورند که گردآوری قرآن، یک حادثه تاریخی است؛ نه مسئله عقلانی؛ از این رو می‌بایست در این باره به نصوص تاریخی مستند مراجعه کرد. این گروه در مقابل این سؤال که چرا تدوین در زمان رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله صورت نگرفت، می‌گویند: پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله، به ترتیب و جمع آیه‌ها اهتمام داشت؛ ولی گردآوری و ترتیب سوره‌ها، بعد از رحلت آن حضرت صورت گرفت؛ زیرا در زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله همچنان انتظار نزول قرآن می‌رفت. بنابراین با تداوم نزول وحی، جمع‌آوری قرآن در یک جلد کامل، همانند کتاب امکان‌پذیر نبود. از این رو هنگامی که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله آثار وفات را مشاهده و به انقطاع وحی یقین پیدا کرد، حضرت علی علیه‌السلام را به جمع‌آوری قرآن وصیت فرمود. اما متأسفانه پس از رحلت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله، قرآن جمع آوری شده به دست حضرت علی علیه‌السلام مورد پذیرش حاکمان وقت قرار نگرفت و جامعه اسلامی تا سال 25 هجری از داشتن مصحف رسمی محروم ماند! هر چند مصحف‌های صحابه مورد استفاده قرار می‌گرفت. براساس این دیدگاه پس از رحلت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله، بزرگان صحابه بر حسب دانش و کفایت خود، به جمع آوری آیات و مرتب کردن سوره‌های قرآن دست زدند و هر یک، آنها را در مصحف خاص خود گرد آوردند. به این ترتیب و با گسترش قلمرو حکومت اسلام، تعداد مصحف‌ها رو به فزونی گذاشت. بعضی مصحف‌ها، به تبع موقعیت و پایگاه جمع‌کننده آن، مقام والایی کسب کرد؛ به عنوان نمونه مصحف عبداللّه بن مسعود، مرجع اهل کوفه به شمار می‌آمد. مصحف ابوموسی اشعری در بصره و مصحف مقداد بن اسود در دمشق مورد توجّه مردم بود. گردآورندگان مصحف‌ها، متعدد بوده و ارتباطی با یکدیگر نداشتند و از نظر کفایت، استعداد و توانایی انجام کار، یکسان نبودند. بنابراین نسخه هر کدام از نظر روش، ترتیب، قرائت و ... با دیگری یکسان نبود. این تفاوت‌ها، بین مردم اختلاف ایجاد می‌کرد. دامنه اختلاف به آنجا رسید که حتی در مرکز خلافت (مدینه)، معلمان قرآن، شاگردان خود را به صورت‌های مختلف تعلیم می‌دادند. این اختلافات، زمینه تقاضای صحابه از عثمان را برای یکی کردن مصحف‌ها به وجود آورد. وی ابتدا گروهی متشکل از چهار تن (زید بن ثابت، سعید بن عاص، عبداللّه بن زبیر و عبدالرحمان بن حارث بن هشام) را مأمور این کار کرد. سپس به دلیل مخالفت برخی صحابه، هشت تن دیگر را بر این جمع افزود. در این دوره ریاست املای آیات با صحابی بزرگ پیامبر ابی بن کعب بود. این گروه، مصحف‌ها را از اطراف و نقاط مختلف کشور پهناور اسلامی، جمع کرده و قرآنی را، از بین آنها فراهم آوردند (مشهور به مصحف عثمانی). همه مصحف‌های دیگر به دستور عثمان، سوزانده یا در آب جوش انداخته شد. از این مصحف‌ها چند عدد نسخه‌برداری شد و به همراه قاریان آگاه، به مراکز مهم اسلامی ارسال گردید تا همگان طبق آنها، به تکثیر و تعلیم قرآن اقدام کنند.[4] در مصحف عثمانی، چینش سوره‌ها بعد از سوره (فاتحه‌الکتاب) عبارت است از: سوره‌های طولانی، سپس سوره‌های (مئین) (سوره‌هایی که غالبا از صد آیه بیشترند)، آن‌گاه سوره‌های (مثانی) (غالبا کمتر از صد آیه) و سپس سوره‌های معضلات (سوره‌های کوتاه قرآن) برخی معتقدند: این چینش که به ترتیب طول و درازی سوره‌ها در مصاحف رسمی (عثمانی) وجود دارد در زمان عثمان تنظیم شده است. اما گروهی نیز بر این باورند که این چینش به دستور پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و در زمان آن حضرت به وقوع پیوسته است. گروهی نیز نظریه‌ای میان این دو برگزیده‌اند و معتقدند تدوین و چینش سوره‌ها بعد از رحلت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله انجام گرفته، ولی ترتیب برخی سوره‌ها مانند حوامیم و مسبحات به صورت فعلی، در زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نیز مشهور بوده است.[5] امامان و اهل بیت علیهم‌السلام، قرآن موجود را تأیید و تلاوت بر اساس آن را سفارش کرده‌اند. علامه طباطبایی در این باره می‌نویسد: (حضرت علی علیه‌السلام خودش پیش از آن، قرآن مجید را به ترتیب نزول جمع آوری کرده[6] و به جماعت نشان داده بود؛ اما مورد پذیرش واقع نشد و آن حضرت بر هیچ یک از جمع اول و دوم شرکت داده نشد. با این حال هیچ گونه مخالفت و مقاومتی از خود نشان نداد و آن مصحف را پذیرفت و تا زمانی که زنده بود حتی در زمان حکومت خود از خلاف دم نزد. همچنین امامان معصوم علیهم‌السلام اعتبار قرآن مجید موجود را تأیید می‌کردند و پیوسته در بیانات خود، به آن استناد جسته و به شیعیان دستور می‌دادند از قرائت‌های مردم پیروی کنند ...).[7] به همین جهت امروز مصحف عثمانی تنها مصحف رسمی دنیای اسلام است. [1]. ترجمة البیان، ج 1، ص 346. [2]. فصل الخطاب، ص 46. [3]. مباحث فی علوم القرآن، ص 73. [4]. برای مطالعه بیشتر ر.ک: الف. معرفت، محمد هادی، تاریخ قرآن، صص 84 139؛ ب. رامیار، محمد، تاریخ قرآن، ص 407. [5]. ر.ک: حجتی، سید محمد باقر، پژوهشی در تاریخ قرآن. [6]. این عبارت علامه دلالت دارد که چینش سوره‌ها به ترتیب کنونی در زمان پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آلهصورت نگرفت زیرا در این صورت علی علیه‌السلام به گونه‌ای دیگر قرآن را تدوین نمی‌کرد. [7]. ر.ک: الف. معرفت، محمد هادی، علوم قرآنی، ص 119؛ ب. حجتی، سید محمدباقر، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، ص 235.
درباره نحوه جمع‌آوری و تدوین قرآن، میان پژوهشگران علوم قرآنی دو دیدگاه وجود دارد: یک. تدوین در عهد رسول‌خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم این گروه می‌گویند: قرآن در عهد رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و به صورت امروزی (ترتیب آیه‌ها و سوره‌ها) تدوین یافته است. صاحبان این دیدگاه دلایلی را برشمرده‌اند؛ از جمله: 11. مصونیت قرآن از خطر تحریف، بدون تدوین در زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله امکان‌پذیر نبود؛ چون غیر از آن حضرت، کسی به‌طور کامل به خصوصیات قرآن آگاه نبود. 12. تحدّی از جانب قرآن، اقتضا می‌کند؛ آیه‌ها و سوره‌ها، مطابق نظر پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم تنظیم شده و به شکل خاصّی درآید. 13. بعضی از روایات دلالت دارد که عده‌ای در زمان رسول خدا، مشغول این کار بودند. شعبی می‌گوید: (شش نفر از انصار، قرآن را در عهد رسول خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم جمع‌آوری کردند: ابی بن کعب، زید بن ثابت، معاذ بن جبل، ابودرداء، سعید بن عبید و ابوزید). دو. تدوین بعد از رحلت رسول خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم براساس این نظر، تدوین قرآن به عصر بعد از رحلت پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله برمی‌گردد؛ امکان تدوین قرآن به لحاظ تداوم نزول وحی، در زمان پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم وجود نداشت و تا آخرین روزهای زندگانی آن حضرت نزول آیات قرآن ادامه داشت. تذکر این نکته ضروری است که بین نوشتن آیات و تدوین آن، به عنوان یک کتاب، تفاوت وجود دارد. صاحبان این دیدگاه معتقدند جمع‌آوری قرآن در سه مرحله انجام شده است: یکم. نظم و چینش آیه‌ها در کنار یکدیگر که شکل‌گیری سوره‌ها را در پی داشت و در عصر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله صورت گرفت. دوم. جمع کردن مصحف‌های پراکنده، در یک جا و تهیه جلد برای آنها که در زمان ابوبکر انجام شد. سوم. جمع‌آوری تمامی قرآن‌های نوشته شده از سوی کاتبان وحی، برای نگارش یک قرآن به عنوان الگو و ایجاد وحدت قرائت در آن که در زمان عثمان صورت گرفت. گفتنی است؛ بیشتر علمای اسلام، تدوین در زمان رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله را نپذیرفته‌اند. اما عده‌ای از آنان، به تدوین و جمع‌آوری قرآن در زمان آن حضرت معتقد بوده و سه مرحله‌ای بودن و یا تدوین در زمان خلفا را هم به‌طور کلی رد می‌کنند؛ از جمله آیه‌اللّه خویی[1]، آیه‌اللّه حسن زاده آملی[2]، دکتر صبحی صالح[3] و ... . آیه‌اللّه خویی رحمه‌الله در تبیین دیدگاه خود، آورده است: 1. احادیث دلالت‌کننده بر جمع آوری قرآن در غیر زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله با یکدیگر در تناقض است. در بعضی ابوبکر، در بخشی دیگر عمر و در بعضی عثمان ذکر شده است. 2. این روایات، با احادیث دلالت‌کننده بر جمع قرآن در زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله تعارض دارد. 3. احادیث یادشده، با حکم عقل به لزوم اهتمام پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در امر جمع و ضبط قرآن مخالف است. 4. این روایات با اجماع مسلمانان، مبنی بر ثبوت [قطعیت] قرآن از طریق تواتر مخالفت دارد. 5. جمع آوری پسینی، نمی‌تواند شبهه تحریف قرآن را به‌طور کامل از بین ببرد. کسانی که تدوین را به عهد رسول خدا منسوب نمی‌دانند، ضمن پاسخ به اشکالات یاد شده، بر این باورند که گردآوری قرآن، یک حادثه تاریخی است؛ نه مسئله عقلانی؛ از این رو می‌بایست در این باره به نصوص تاریخی مستند مراجعه کرد. این گروه در مقابل این سؤال که چرا تدوین در زمان رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله صورت نگرفت، می‌گویند: پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله، به ترتیب و جمع آیه‌ها اهتمام داشت؛ ولی گردآوری و ترتیب سوره‌ها، بعد از رحلت آن حضرت صورت گرفت؛ زیرا در زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله همچنان انتظار نزول قرآن می‌رفت. بنابراین با تداوم نزول وحی، جمع‌آوری قرآن در یک جلد کامل، همانند کتاب امکان‌پذیر نبود. از این رو هنگامی که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله آثار وفات را مشاهده و به انقطاع وحی یقین پیدا کرد، حضرت علی علیه‌السلام را به جمع‌آوری قرآن وصیت فرمود. اما متأسفانه پس از رحلت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله، قرآن جمع آوری شده به دست حضرت علی علیه‌السلام مورد پذیرش حاکمان وقت قرار نگرفت و جامعه اسلامی تا سال 25 هجری از داشتن مصحف رسمی محروم ماند! هر چند مصحف‌های صحابه مورد استفاده قرار می‌گرفت. براساس این دیدگاه پس از رحلت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله، بزرگان صحابه بر حسب دانش و کفایت خود، به جمع آوری آیات و مرتب کردن سوره‌های قرآن دست زدند و هر یک، آنها را در مصحف خاص خود گرد آوردند. به این ترتیب و با گسترش قلمرو حکومت اسلام، تعداد مصحف‌ها رو به فزونی گذاشت. بعضی مصحف‌ها، به تبع موقعیت و پایگاه جمع‌کننده آن، مقام والایی کسب کرد؛ به عنوان نمونه مصحف عبداللّه بن مسعود، مرجع اهل کوفه به شمار می‌آمد. مصحف ابوموسی اشعری در بصره و مصحف مقداد بن اسود در دمشق مورد توجّه مردم بود. گردآورندگان مصحف‌ها، متعدد بوده و ارتباطی با یکدیگر نداشتند و از نظر کفایت، استعداد و توانایی انجام کار، یکسان نبودند. بنابراین نسخه هر کدام از نظر روش، ترتیب، قرائت و ... با دیگری یکسان نبود. این تفاوت‌ها، بین مردم اختلاف ایجاد می‌کرد. دامنه اختلاف به آنجا رسید که حتی در مرکز خلافت (مدینه)، معلمان قرآن، شاگردان خود را به صورت‌های مختلف تعلیم می‌دادند. این اختلافات، زمینه تقاضای صحابه از عثمان را برای یکی کردن مصحف‌ها به وجود آورد. وی ابتدا گروهی متشکل از چهار تن (زید بن ثابت، سعید بن عاص، عبداللّه بن زبیر و عبدالرحمان بن حارث بن هشام) را مأمور این کار کرد. سپس به دلیل مخالفت برخی صحابه، هشت تن دیگر را بر این جمع افزود. در این دوره ریاست املای آیات با صحابی بزرگ پیامبر ابی بن کعب بود. این گروه، مصحف‌ها را از اطراف و نقاط مختلف کشور پهناور اسلامی، جمع کرده و قرآنی را، از بین آنها فراهم آوردند (مشهور به مصحف عثمانی). همه مصحف‌های دیگر به دستور عثمان، سوزانده یا در آب جوش انداخته شد. از این مصحف‌ها چند عدد نسخه‌برداری شد و به همراه قاریان آگاه، به مراکز مهم اسلامی ارسال گردید تا همگان طبق آنها، به تکثیر و تعلیم قرآن اقدام کنند.[4] در مصحف عثمانی، چینش سوره‌ها بعد از سوره (فاتحه‌الکتاب) عبارت است از: سوره‌های طولانی، سپس سوره‌های (مئین) (سوره‌هایی که غالبا از صد آیه بیشترند)، آن‌گاه سوره‌های (مثانی) (غالبا کمتر از صد آیه) و سپس سوره‌های معضلات (سوره‌های کوتاه قرآن) برخی معتقدند: این چینش که به ترتیب طول و درازی سوره‌ها در مصاحف رسمی (عثمانی) وجود دارد در زمان عثمان تنظیم شده است. اما گروهی نیز بر این باورند که این چینش به دستور پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و در زمان آن حضرت به وقوع پیوسته است. گروهی نیز نظریه‌ای میان این دو برگزیده‌اند و معتقدند تدوین و چینش سوره‌ها بعد از رحلت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله انجام گرفته، ولی ترتیب برخی سوره‌ها مانند حوامیم و مسبحات به صورت فعلی، در زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نیز مشهور بوده است.[5] امامان و اهل بیت علیهم‌السلام، قرآن موجود را تأیید و تلاوت بر اساس آن را سفارش کرده‌اند. علامه طباطبایی در این باره می‌نویسد: (حضرت علی علیه‌السلام خودش پیش از آن، قرآن مجید را به ترتیب نزول جمع آوری کرده[6] و به جماعت نشان داده بود؛ اما مورد پذیرش واقع نشد و آن حضرت بر هیچ یک از جمع اول و دوم شرکت داده نشد. با این حال هیچ گونه مخالفت و مقاومتی از خود نشان نداد و آن مصحف را پذیرفت و تا زمانی که زنده بود حتی در زمان حکومت خود از خلاف دم نزد. همچنین امامان معصوم علیهم‌السلام اعتبار قرآن مجید موجود را تأیید می‌کردند و پیوسته در بیانات خود، به آن استناد جسته و به شیعیان دستور می‌دادند از قرائت‌های مردم پیروی کنند ...).[7] به همین جهت امروز مصحف عثمانی تنها مصحف رسمی دنیای اسلام است. [1]. ترجمة البیان، ج 1، ص 346. [2]. فصل الخطاب، ص 46. [3]. مباحث فی علوم القرآن، ص 73. [4]. برای مطالعه بیشتر ر.ک: الف. معرفت، محمد هادی، تاریخ قرآن، صص 84 139؛ ب. رامیار، محمد، تاریخ قرآن، ص 407. [5]. ر.ک: حجتی، سید محمد باقر، پژوهشی در تاریخ قرآن. [6]. این عبارت علامه دلالت دارد که چینش سوره‌ها به ترتیب کنونی در زمان پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آلهصورت نگرفت زیرا در این صورت علی علیه‌السلام به گونه‌ای دیگر قرآن را تدوین نمی‌کرد. [7]. ر.ک: الف. معرفت، محمد هادی، علوم قرآنی، ص 119؛ ب. حجتی، سید محمدباقر، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، ص 235.
پاسخ:
درباره نحوه جمع‌آوری و تدوین قرآن، میان پژوهشگران علوم قرآنی دو دیدگاه وجود دارد:
یک. تدوین در عهد رسول‌خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم
این گروه می‌گویند: قرآن در عهد رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و به صورت امروزی (ترتیب آیه‌ها و سوره‌ها) تدوین یافته است. صاحبان این دیدگاه دلایلی را برشمرده‌اند؛ از جمله:
11. مصونیت قرآن از خطر تحریف، بدون تدوین در زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله امکان‌پذیر نبود؛ چون غیر از آن حضرت، کسی به‌طور کامل به خصوصیات قرآن آگاه نبود.
12. تحدّی از جانب قرآن، اقتضا می‌کند؛ آیه‌ها و سوره‌ها، مطابق نظر پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم تنظیم شده و به شکل خاصّی درآید.
13. بعضی از روایات دلالت دارد که عده‌ای در زمان رسول خدا، مشغول این کار بودند. شعبی می‌گوید: (شش نفر از انصار، قرآن را در عهد رسول خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم جمع‌آوری کردند: ابی بن کعب، زید بن ثابت، معاذ بن جبل، ابودرداء، سعید بن عبید و ابوزید).
دو. تدوین بعد از رحلت رسول خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم
براساس این نظر، تدوین قرآن به عصر بعد از رحلت پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله برمی‌گردد؛ امکان تدوین قرآن به لحاظ تداوم نزول وحی، در زمان پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم وجود نداشت و تا آخرین روزهای زندگانی آن حضرت نزول آیات قرآن ادامه داشت.
تذکر این نکته ضروری است که بین نوشتن آیات و تدوین آن، به عنوان یک کتاب، تفاوت وجود دارد. صاحبان این دیدگاه معتقدند جمع‌آوری قرآن در سه مرحله انجام شده است:
یکم. نظم و چینش آیه‌ها در کنار یکدیگر که شکل‌گیری سوره‌ها را در پی داشت و در عصر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله صورت گرفت.
دوم. جمع کردن مصحف‌های پراکنده، در یک جا و تهیه جلد برای آنها که در زمان ابوبکر انجام شد.
سوم. جمع‌آوری تمامی قرآن‌های نوشته شده از سوی کاتبان وحی، برای نگارش یک قرآن به عنوان الگو و ایجاد وحدت قرائت در آن که در زمان عثمان صورت گرفت.
گفتنی است؛ بیشتر علمای اسلام، تدوین در زمان رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله را نپذیرفته‌اند. اما عده‌ای از آنان، به تدوین و جمع‌آوری قرآن در زمان آن حضرت معتقد بوده و سه مرحله‌ای بودن و یا تدوین در زمان خلفا را هم به‌طور کلی رد می‌کنند؛ از جمله آیه‌اللّه خویی[1]، آیه‌اللّه حسن زاده آملی[2]، دکتر صبحی صالح[3] و ... .
آیه‌اللّه خویی رحمه‌الله در تبیین دیدگاه خود، آورده است:
1. احادیث دلالت‌کننده بر جمع آوری قرآن در غیر زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله با یکدیگر در تناقض است. در بعضی ابوبکر، در بخشی دیگر عمر و در بعضی عثمان ذکر شده است.
2. این روایات، با احادیث دلالت‌کننده بر جمع قرآن در زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله تعارض دارد.
3. احادیث یادشده، با حکم عقل به لزوم اهتمام پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در امر جمع و ضبط قرآن مخالف است.
4. این روایات با اجماع مسلمانان، مبنی بر ثبوت [قطعیت] قرآن از طریق تواتر مخالفت دارد.
5. جمع آوری پسینی، نمی‌تواند شبهه تحریف قرآن را به‌طور کامل از بین ببرد.
کسانی که تدوین را به عهد رسول خدا منسوب نمی‌دانند، ضمن پاسخ به اشکالات یاد شده، بر این باورند که گردآوری قرآن، یک حادثه تاریخی است؛ نه مسئله عقلانی؛ از این رو می‌بایست در این باره به نصوص تاریخی مستند مراجعه کرد.
این گروه در مقابل این سؤال که چرا تدوین در زمان رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله صورت نگرفت، می‌گویند: پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله، به ترتیب و جمع آیه‌ها اهتمام داشت؛ ولی گردآوری و ترتیب سوره‌ها، بعد از رحلت آن حضرت صورت گرفت؛ زیرا در زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله همچنان انتظار نزول قرآن می‌رفت. بنابراین با تداوم نزول وحی، جمع‌آوری قرآن در یک جلد کامل، همانند کتاب امکان‌پذیر نبود. از این رو هنگامی که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله آثار وفات را مشاهده و به انقطاع وحی یقین پیدا کرد، حضرت علی علیه‌السلام را به جمع‌آوری قرآن وصیت فرمود.
اما متأسفانه پس از رحلت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله، قرآن جمع آوری شده به دست حضرت علی علیه‌السلام مورد پذیرش حاکمان وقت قرار نگرفت و جامعه اسلامی تا سال 25 هجری از داشتن مصحف رسمی محروم ماند! هر چند مصحف‌های صحابه مورد استفاده قرار می‌گرفت.
براساس این دیدگاه پس از رحلت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله، بزرگان صحابه بر حسب دانش و کفایت خود، به جمع آوری آیات و مرتب کردن سوره‌های قرآن دست زدند و هر یک، آنها را در مصحف خاص خود گرد آوردند. به این ترتیب و با گسترش قلمرو حکومت اسلام، تعداد مصحف‌ها رو به فزونی گذاشت.
بعضی مصحف‌ها، به تبع موقعیت و پایگاه جمع‌کننده آن، مقام والایی کسب کرد؛ به عنوان نمونه مصحف عبداللّه بن مسعود، مرجع اهل کوفه به شمار می‌آمد. مصحف ابوموسی اشعری در بصره و مصحف مقداد بن اسود در دمشق مورد توجّه مردم بود. گردآورندگان مصحف‌ها، متعدد بوده و ارتباطی با یکدیگر نداشتند و از نظر کفایت، استعداد و توانایی انجام کار، یکسان نبودند. بنابراین نسخه هر کدام از نظر روش، ترتیب، قرائت و ... با دیگری یکسان نبود.
این تفاوت‌ها، بین مردم اختلاف ایجاد می‌کرد. دامنه اختلاف به آنجا رسید که حتی در مرکز خلافت (مدینه)، معلمان قرآن، شاگردان خود را به صورت‌های مختلف تعلیم می‌دادند.
این اختلافات، زمینه تقاضای صحابه از عثمان را برای یکی کردن مصحف‌ها به وجود آورد. وی ابتدا گروهی متشکل از چهار تن (زید بن ثابت، سعید بن عاص، عبداللّه بن زبیر و عبدالرحمان بن حارث بن هشام) را مأمور این کار کرد. سپس به دلیل مخالفت برخی صحابه، هشت تن دیگر را بر این جمع افزود. در این دوره ریاست املای آیات با صحابی بزرگ پیامبر ابی بن کعب بود. این گروه، مصحف‌ها را از اطراف و نقاط مختلف کشور پهناور اسلامی، جمع کرده و قرآنی را، از بین آنها فراهم آوردند (مشهور به مصحف عثمانی). همه مصحف‌های دیگر به دستور عثمان، سوزانده یا در آب جوش انداخته شد.
از این مصحف‌ها چند عدد نسخه‌برداری شد و به همراه قاریان آگاه، به مراکز مهم اسلامی ارسال گردید تا همگان طبق آنها، به تکثیر و تعلیم قرآن اقدام کنند.[4]
در مصحف عثمانی، چینش سوره‌ها بعد از سوره (فاتحه‌الکتاب) عبارت است از: سوره‌های طولانی، سپس سوره‌های (مئین) (سوره‌هایی که غالبا از صد آیه بیشترند)، آن‌گاه سوره‌های (مثانی) (غالبا کمتر از صد آیه) و سپس سوره‌های معضلات (سوره‌های کوتاه قرآن) برخی معتقدند: این چینش که به ترتیب طول و درازی سوره‌ها در مصاحف رسمی (عثمانی) وجود دارد در زمان عثمان تنظیم شده است. اما گروهی نیز بر این باورند که این چینش به دستور پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و در زمان آن حضرت به وقوع پیوسته است. گروهی نیز نظریه‌ای میان این دو برگزیده‌اند و معتقدند تدوین و چینش سوره‌ها بعد از رحلت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله انجام گرفته، ولی ترتیب برخی سوره‌ها مانند حوامیم و مسبحات به صورت فعلی، در زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نیز مشهور بوده است.[5]
امامان و اهل بیت علیهم‌السلام، قرآن موجود را تأیید و تلاوت بر اساس آن را سفارش کرده‌اند.
علامه طباطبایی در این باره می‌نویسد: (حضرت علی علیه‌السلام خودش پیش از آن، قرآن مجید را به ترتیب نزول جمع آوری کرده[6] و به جماعت نشان داده بود؛ اما مورد پذیرش واقع نشد و آن حضرت بر هیچ یک از جمع اول و دوم شرکت داده نشد. با این حال هیچ گونه مخالفت و مقاومتی از خود نشان نداد و آن مصحف را پذیرفت و تا زمانی که زنده بود حتی در زمان حکومت خود از خلاف دم نزد. همچنین امامان معصوم علیهم‌السلام اعتبار قرآن مجید موجود را تأیید می‌کردند و پیوسته در بیانات خود، به آن استناد جسته و به شیعیان دستور می‌دادند از قرائت‌های مردم پیروی کنند ...).[7]
به همین جهت امروز مصحف عثمانی تنها مصحف رسمی دنیای اسلام است.
[1]. ترجمة البیان، ج 1، ص 346.
[2]. فصل الخطاب، ص 46.
[3]. مباحث فی علوم القرآن، ص 73.
[4]. برای مطالعه بیشتر ر.ک:
الف. معرفت، محمد هادی، تاریخ قرآن، صص 84 139؛
ب. رامیار، محمد، تاریخ قرآن، ص 407.
[5]. ر.ک: حجتی، سید محمد باقر، پژوهشی در تاریخ قرآن.
[6]. این عبارت علامه دلالت دارد که چینش سوره‌ها به ترتیب کنونی در زمان پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آلهصورت نگرفت زیرا در این صورت علی علیه‌السلام به گونه‌ای دیگر قرآن را تدوین نمی‌کرد.
[7]. ر.ک:
الف. معرفت، محمد هادی، علوم قرآنی، ص 119؛
ب. حجتی، سید محمدباقر، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، ص 235.
- [سایر] دیدگاه‌ها در رابطه با تدوین و جمع‌آوری قرآن را بیان کنید؟
- [سایر] دیدگاه‌ها در رابطه با جامعیت قرآن را بیان کنید؟
- [سایر] تاریخچه کتابت و تدوین قرآن را بیان کنید؟
- [سایر] جمع‌آوری قرآن به چه صورت بوده است؟
- [سایر] جمع آوری و تدوین قرآن از چه زمانی می‌باشد؟
- [سایر] قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، به کدام یک از شیوه های رایج تدوین قانون اساسی، تدوین و تصویب شد؟
- [سایر] شیوه تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران چگونه بود؟
- [سایر] دیدگاه‌ها و مواضع سازمان مجاهدین خلق (منافقین) درباره جنگ ایران و عراق چگونه بود؟
- [سایر] تجربه دینی چیست؟ مهمترین دیدگاه‌ها دربارة حقیقت و چیستی آن را بررسی نمایید؟
- [سایر] رابطه زبان قرآن با فطرت انسان چیست؟
- [آیت الله بهجت] کسی که از طرف حاکم شرع مأمور جمع‌آوری زکات است، موقع خرمن که گندم و جو را از کاه جدا می‌کنند و بعد از خشک شدن خرما و انگور، می‌تواند زکات را مطالبه کند.
- [آیت الله صافی گلپایگانی] . کسی که از طرف حاکم شرع مأمور جمع‌آوری زکات است، موقع خرمن که گندم و جو را از کاه جدا می‌کنند و بعد از کشمششدن انگور و تمر شدن رطب می‌تواند زکات را مطالبه کند، و اگر مالک ندهد و چیزی که زکات آن واجب شده از بین برود، باید عوض آن را بدهد.
- [آیت الله فاضل لنکرانی] اگر قرار داد رابطه چه سیاسی و چه تجاری بین یکی از دول اسلامی و اجانب، مخالف مصلحت اسلام و مسلمانان باشد، جایز نیست این گونه رابطه، و اگر دولتی اقدام به آن نمود، بر سایر دول اسلامی واجب است آن را الزام کنند به قطع رابطه به هر نحو ممکن است.
- [امام خمینی] اگر عقد رابطه چه سیاسی و چه تجاری بین یکی از دول اسلامی و اجانب، مخالف مصلحت اسلام و مسلمانان باشد، جایز نیست این گونه رابطه، و اگر دولتی اقدام به آن نمود، بر سایر دول اسلامی واجب است آن را الزام کنند به قطع رابطه به هر نحو ممکن است.
- [آیت الله بهجت] اگر در مضاربه قسمتی از مالالتجارة به نسیه فروخته شود و مالک از این کار اطلاع داشته باشد و بخواهد مضاربه را فسخ نماید، مطالبه بدهیها و تحصیل آن به عهده عامل نیست، و اگر عامل مضاربه را فسخ نماید و جمع‌آوری مطالبات بدون دخالت او در خطر باشد، لزوم تحصیل مطالبات توسط عامل در صورت تقاضای مالک، موافق احتیاط است.
- [آیت الله اردبیلی] کسی که از طرف حاکم شرع مأمور جمع‌آوری زکات است، هنگام خرمن که گندم و جو را از کاه جدا می‌کنند و هنگامی که وقت چیدن خرما و کشمش رسید، می‌تواند زکات را مطالبه کند و اگر مالک ندهد و چیزی که زکات آن واجب شده از بین برود، باید عوض آن را بدهد.
- [آیت الله خوئی] کسی که از طرف حاکم شرع مأمور جمع‌آوری زکات است موقع خرمن که گندم و جو را از کاه جدا می‌کنند و بعد از خشک شدن خرما و انگور می‌تواند زکات را مطالبه کند و اگر مالک ندهد و چیزی که زکات آن واجب شده از بین برود باید عوض آن را بدهد.
- [آیت الله شبیری زنجانی] کسی که از طرف حاکم شرع مأمور جمع‌آوری زکات است، موقع خرمن که گندم و جو را از کاه جدا می‌کنند و بعد از خشک شدن خرما و کشمش شدن انگور می‌تواند زکات را مطالبه کند و اگر مالک ندهد و چیزی که زکات آن واجب شده از بین برود، باید عوض آن را بدهد.
- [آیت الله مظاهری] دادن قرآن به کافر مانعی ندارد مگر آنکه بیاحترامی به قرآن یا اسلام باشد.
- [آیت الله بروجردی] دادن قرآن به کافر حرام و گرفتن قرآن از او واجب است.