چرا می‌گوییم قرآن تحریف نشده است؟

دلائل عدم تحریف قرآن
تحریف کتاب آسمانی، بدین معنا است که تغییراتی به کم و زیادی یا دگرگون کردن کلمه در آن رخ دهد و این تغییرات به گونه‌ای انجام پذیرد که دیگر کلام الهی، به درستی قابل بازشناسی نباشد؛ و از دسترس بشر خارج گردد و یا چیزی به عنوان کلام خدا شناخته شود که سخن او نیست. مثلاً در سوره ی حمد به جای ( مالک یوم الدّین ) ، بگذارند ( مالک یوم القیامة). امّا این کار باید به گونه ای باشد که دیگر نتوان اثبات نمود که ( مالک یوم القیامة) نادرست است و ( مالک یوم الدّین ) درست می باشد. پس اگر کسی قرآن را دستکاری نمود ولی نتوانست دستکاری خود را چنان انجام دهد که قابل شناخت نباشد، در این صورت تحریفی رخ نداده است. چون مسلمین چنین قرآنی را معتبر نخواهند دانست.
بر این اساس اگر ما امروز دو گونه قرآن معتبر داشتیم که مثلاً در یکی از آنها یک حرف بیشتر یا کمتر باشد، در هر دو قرآن احتمال تحریف راه می یافت. امّا در مقام واقع ، ما یک قرآن بیشتر نداریم و قرآن، نسخه بدل ندارد.

دلائلی که برای عدم تحریف قرآن کریم ارائه شده ، بسیاز زیادند ؛ که به دو گروه دلائل عقلی و نقلی تقسیم می شوند.
حضرت آیة الله جوادی آملی در کتاب : ( نزاهت قرآن از تحریف ) هم به تک تک این دلائل پرداخته اند هم شبهات این مساله را مورد بررسی قرار داده اند. لذا مناسب می دانیم که کتاب مذکور را مطالعه فرمایید. ما ذیلاً قسمتی از فصل دوم این کتاب را عیناً تقدیم حضور می کنیم که از سایت اسراء برداشته شده است. کلّ کتاب را هم می توانید صفحه به صفحه از این سایت کپی برداری نمایید. آدرس http://www.esraco.net/main.asp در این سایت در قسمت آثار منتشره ، گزینه ی کتاب را انتخاب نموده ، لیست اجمالی را انتخاب کرده ، بالای صفحه ، واژه ی نزاهت را جستجو می کنید. کتاب مورد نظر را حاضر می کند. روی نام کتاب کلیک می کنید تا فهرست کلّی آن باز شود. آنگاه می توانید وارد متن شوید و صفحه به صفحه متن را مطالعه یا کپی نمایید.

فصل دوم: دلایل نزاهت قرآن از تحریف

پیش از نقد و بررسی شبهات مدعیان تحریف قرآن، لازم است دلایل پیراستگی قرآن از تحریف را بررسی نماییم تا در پرتو این دلایل محکم و اشکال ناپذیر، سستی شبهات مدعیان تحریف آشکار گردد؛ به طوری که برای احتمال و شبهه تحریف مجالی نماند؛ چه رسد برای آن دلیل اقامه گردد.
دلایل مصونیت قرآن از تحریف، دو دسته اساسی است: دلایل عقلی و نقلی. در دلایل عقلی، تکیه اساسی بر عقل و برهان عقلی است و از دو دلیلِ ضرورت اتمام حجت و منوط بودن اعجاز قرآن به عدم تحریف آن، کمک گرفته شده است. دلایل نقلی نیز عبارت است از: قرآن، سنت، تواتر قرآن و شهرت محققه به گواهی دانشوران فریقین. در استدلال به قرآن از این چهار آیه استفاده شده است: آیه رصد(1)، حفظ(2)، نفی باطل(3) و اِطفاء نور الهی(4). در استناد به سنت، این روایات مورد استدلال واقع شده است: ثقلین، عرضه احادیث به قرآن، مراجعه به قرآن در فتنه‌ها و تلاوت سوره کامل در نمازها. در شهرت قطعی نیز گفتار برخی عالمان شیعه بازگو شده است تا روشن شود عالمان شیعی هماهنگ با سایر اندیشمندان اسلام، به شبهه تحریف پاسخ داده و بر آن خط بطلان کشیده‌اند.

--------------------------------------------------------------------------------

1 سوره جن، آیه 27.
2 سوره حجر، آیه 9.
3 سوره فصلت، آیه 41.
4 سوره توبه، آیه 32؛ سوره صف، آیه 8.

الف. دلایل عقلی
1. ضرورت اتمام حجّت
عقل می‌پذیرد که از میان آفریده‌های خداوند، انسان به جهت داشتن اختیار و آگاهی، از امتیاز خاصی برخوردار است و به همین دلیل، او موجودی مکلف است و به سبب همین تکلیف نیز نظام پاداش و کیفر برای وی در نظر گرفته شده است.
براساس همین مبانی عقلی، تکلیف زمانی بر انسان منجّز می‌شود که کنار قدرت و اراده، علم به تکلیف وجود داشته باشد؛ یعنی اوامر و نواهی الهی به او رسیده باشد و در صورتی که در ابلاغ این تکلیف خللی ایجاد شود، تکلیف از او ساقط است. تنجّز تکلیف هم به معنای حجیّت است؛ یعنی اگر لزوم انجام چیزی به انسان بالغ عاقل قادر ابلاغ شود، حجت بر او تمام است و خداوند می‌تواند در قیامت او را به سبب عدم اتیان آن چیز معیّن، عقوبت کند و او نیز می‌تواند در صورت این اعتراض خداوند که چرا به آن چیز معیّن عمل کردی، با خداوند احتجاج کند که اگر تکلیف دیگری مورد نظر او بوده، چرا به وی ابلاغ نکرده است.
براساس همین مبنا، اصولیان معتقدند در شبهات تحریمی، افزون بر برائت شرعی، برائت عقلی نیز جاری است؛ یعنی عقل حکم می‌کند که عقاب بدون بیان بر مولا قبیح است و فرض، این است که حکم حرمت شی‌ء معیّن به مکلّف ابلاغ نشده است(1).
ضرورت ابلاغ احکام الهی و اتمام حجت بر مردم، از برنامه‌های رسالت پیامبران است که قرآن بر آن تأکید کرده است و خداوند بر اساس چنین حکمتی است که

--------------------------------------------------------------------------------

1 برای تفصیل بیشتر ر.ک: فرائد الأصول، ج2، ص353 335.

پیامبران را برای هدایت و ابلاغ پیامهای الهی به سوی مردم گسیل داشته است و کتابهای آسمانی نیز چنین وظیفه‌ای را برعهده دارند؛ یعنی با ابلاغ اوامر و نواهی خداوند، حجت را بر مردم تمام می‌کنند. قرآن در این راستا فرمود: ﴿لیهلک من هلک عن بیّنة ویحیی من حی عن بیّنة﴾(1).
از سوی دیگر، قرآن در مقایسه با سایر کتابهای آسمانی دو ویژگی منحصر به فرد دارد؛ یکی جهانی و همگانی بودن؛ ﴿إنْ هو إلاّذکر للعالمین﴾(2)، ﴿و ما هو إلاّذکر للعالمین﴾(3) و دیگری جاودانگی و همیشگی بودن؛ ﴿وأُوحی إلی هذا القران لاُنذرکم به ومن بلغ﴾(4) ﴿من بلغ﴾ ناظر به کسانی است که تا قیامت خواهند آمد و قرآن به دست آنان می‌رسد و خاتمیت رسالت پیامبراکرم‌صلی الله علیه و آله و سلم و عدم امکان نسخ آن با دین یا کتاب آسمانی دیگر، مبیّن جاودانگی قرآن است. با چنین فرضی می‌بایست قرآن، افزون بر عصر نزول، تمام اعصار تا قیامت ابلاغگری پیامهای خداوند و حیثیّت حجّت بودن خود را حفظ کند؛ زیرا تنها در این صورت است که وظیفه هدایتگری را به انجام رسانده و حکمت رسالت جاوید پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم که کامل شدن حجت بر جهانیان است، تحقق یافته است.
حال، اگر کسی تحریف را، هرچند به معنای کاستی در آیات قرآن، محتمل بداند و برایش دلیل اقامه کند، حجیت قرآن را مخدوش ساخته و حیثیت هدایتگری آن را زیر سؤال برده است؛ چون قرآنی حجت کامل بر مردم است که همه‌اش به مردم رسیده باشد و با احتمال تحریف فی الجمله، بخشی از پیامهای هدایتگر الهی از آن

--------------------------------------------------------------------------------

1 سوره انفال، آیه 42.
2 سوره تکویر، آیه 27
3 سوره قلم، آیه 52.
4 سوره انعام، آیه 19.

حذف می‌شود و با سقوط بخشی از حجّت، همه آن از اعتبار ساقط خواهد شد؛ زیرا فرضْ آن بود که حجتْ بدون نقص و کاستی به مردم رسیده است و تنها در این صورت است که امر تکلیف و نظام پاداش و کیفر به صورت جامع شکل گرفته است.
بنابراین، با احتمال تحریف، نه تنها حجیت قرآن و کامل بودن حجّت خدا بر مردم زیر سؤال می‌رود بلکه دوام نبوّت و استمرار رسالت پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم نیز مورد اشکال خواهد بود و در نتیجه برای کامل شدن حجت بر مردم، خداوند لازم است بسان امتهای پیشین، پیامبری جدید و کتابی نو، کامل و جامعِ حجیت برای مردم ارائه کند؛ در حالی که چنین امری قطعاً پس از رسالت پیامبر اکرم‌صلی الله علیه و آله و سلم منتفی است.
براین اساس، از نظر عقل برهانی، خاتمیت رسالت پیامبراسلام‌صلی الله علیه و آله و سلم با عدم امکان راهیابی هرگونه تحریف در قرآن برای بقاء اصل اتمام حجت بر مردم و هدایتگری آنان، ملازمه کامل دارد.

2. رابطه ناگسست اعجاز با عدم تحریف قرآن
اعجاز قرآن با ادلّه خاص خودش نظیر هماوردطلبی قرآن اثبات می‌گردد و امری مسلّم میان تمام مسلمانان است. رابطه اعجاز قرآن با تحریف‌ناپذیری آن، با برهان عقلی اثبات پذیر است؛ یعنی عقل حکم می‌کند که اگر اعجاز قرآن امری مسلّم باشد که هست، این کتاب می‌بایست ضرورتاً دچار هیچ‌گونه تحریفِ به فزونی یا کاستی نشده باشد و پذیرش احتمال تحریف، به معنای نفی اعجاز آن است.
تبیین این ملازمه چنین است: درستی تحریف به زیادی، معنایش آن است که اشخاصی توانسته‌اند سوره‌ای همسان با قرآن بیاورند و این همسانی به گونه‌ای است که نمی‌شود این بخش فزونی را از قرآن تشخیص داد. ارائه آیات و سوره‌ها در این

سطح از همسانی، به معنای فروپاشی تحدّی و نتیجه‌اش ساقط شدن اعجاز قرآن است که قطعاً محال است.
نیز صحّت تحریف به کاستی، از دو جهت به اعجاز قرآن صدمه می‌زند:
یکم. می‌دانیم که قرآن حتی به آوردن یک سوره همسان با سوره‌های قرآن، تحدّی کرده است(1) و این تحدی وقتی کامل است که همه قرآن در دست باشد؛ پیداست که با احتمال تحریف به کاستی، این هماوردطلبی ناتمام است؛ زیرا خصم می‌تواند ادعا کند: شاید بتوان به سوره‌های حذف شده هماوردی کرد؛ درست است که نمی‌توانیم سوره‌ای همسان سوره‌های موجود قرآن عرضه کنیم، اما از کجا معلوم که نسبت به سوره‌های حذف شده نیز چنین باشد؟! زیرا گفته‌اند: (حکم‌الأمثال فیما یجوز وفیما لایجوز واحد).
از طرفی برای سقوط اعجاز قرآن، ضرورت ندارد به هماوردی یقین پیدا کنیم؛ صرف احتمال کافی است؛ بلکه امکان ارائه سوره‌ای همسان قرآن، برای اسقاط اعجاز آن بس است؛ همان‌گونه که برای ساقط کردن قرآن از اعتبار و حجّیت، یقین به تحریف آن لازم نیست؛ بلکه احتمال تحریف مآلاً به نابودی اعجاز قرآن می‌انجامد.
شاید در پاسخ خصم چنین توهم شود: اعجاز در صورتی فرو می‌پاشد که نسبت به سوره‌ای از قرآن، سوره‌ای همسان ارائه شود و از آنجا که نسبت به سوره‌های موجود به دلیل تجربه قطعی، چنین امری محال است، نسبت به سوره‌های حذف شده نیز حکم همین است؛ یعنی امکان عرضه سوره مشابه، مطلقاً محال است؛ زیرا حکم اَمثال در دو طرف منع و جواز، یکسان است.

--------------------------------------------------------------------------------

1 سوره بقره، آیه 23.

این توهم مردود است؛ چون خصم همچنان می‌تواند اشکال کند که ادعای هماوردطلبی ناظر به همه قرآن است؛ در حالی که با احتمال تحریف، تنها نسبت به بخشی از قرآن تحدّی رواست؛ پس مدعا عام است و دلیل خاص؛ احتمال دارد که نسبت به سوره حذف شده امکان ارائه سوره همسان وجود داشته باشد و چون سوره‌های محذوف بسان سوره‌های موجود است و در سوره‌های محذوفْ امکان هماوردی وجود داشت، براساس قاعده (حکم الأمثال فیما یجوز وفیما لا یجوز واحد)، اصل تحدی در سرتاسر قرآن و در نتیجه اعجاز آن فرو می‌پاشد؛ بنابراین برای دفاع از اعجاز قرآن می‌بایست احتمال هرگونه تحریف را هرچند به کاستی، قطعاً مردود دانست.
دوم. یکی از مواردی که قرآن بر اعجاز خود تأکید کرده است، نفی اختلاف میان آیات متعدد آن است که در شرایط مختلف، اعم از سختی و آسانی، جنگ و صلح، بیابان و شهر و... و طی سالیان متمادی نازل شده است؛ ﴿أفلا یتدبرون القران ولو کان من عند غیرالله لوجدوا فیه اختلافاً کثیراً﴾(1).
جوهر این قیاس استثنایی، بیان این دو نکته است: 1. تلازم میان مقدّم و تالی. 2. بطلان تالی مذکور . مقدّم این است: اگر قرآن از سوی غیر خداوند باشد. تالی نیز یافتن اختلاف فاحش میان آیات چنین کتابی است. با تمامیت این دو نکته و با بطلان مقدم مزبور، قیاس استثنایی نتیجه می‌دهد و ثابت می‌شود که قرآن از سوی خداوند فرود آمده است.
از سوی دیگر، فحص و جست‌وجو از هماهنگی میان آیات و عدم اختلاف، زمانی میسّر است که همه سوره‌ها، آیات، اجزاء، کلمات و حروف قرآن، حاضر و

--------------------------------------------------------------------------------

1 سوره نساء، آیه 82.

برای تدبرکنندگان مشهود باشد. براین اساس، چنانچه از قرآن حتی یک حرف حذف شده باشد، خصم می‌تواند چنین ادعا کند: شاید همان حرف حذف شده با بخش موجود قرآن منافات داشته باشد؛ چگونه می‌توان با فقدان بخشی از اجزاء قرآن، ادّعای هماهنگی کامل و عدم اختلاف میان آنها را نمود؟
بنابراین، حکم به عدم اختلاف میان آیات و سوره‌های قرآن، منوط به امتناع تحریف است و با یقین یا حتی احتمال تحریف نمی‌توان به عدم اختلاف یعنی بطلان تالی حکم کرد و با عدم احراز بطلان تالی، به دست آوردن بطلان مقدم یعنی حکم به اینکه قرآن از نزد غیر خداوند نیست امکان نخواهد داشت و وقتی نتوانیم اثبات کنیم که قرآن از سوی خداوند فرود آمده است، افزون بر ساقط شدن اعجازش، حجیت آن نیز مخدوش خواهد شد.
از سوی دیگر نمی‌توان مدعی شد که عدم اختلاف در همین مقدار موجود از قرآن برای بطلان تالی کافی است؛ زیرا مدّعا یعنی فقدان اختلاف عام است و همه قرآن را دربر می‌گیرد و دلیل آن خاص است و با دلیل خاص نمی‌توان مدعای عام را اثبات کرد؛ به ویژه برخی مدعی‌اند که حذف شده‌های قرآن از مقدار موجودش بیشتر است؛ بنابراین با پذیرش اعجاز قرآن در زمینه هماهنگی و عدم اختلاف، اطمینان یا احتمالِ تحریف به کاستی نابود می‌شود.
اکنون که با برهان عقلی، ضرورت نزاهت قرآن از غارت تاریخ، تطاول طاغوت، دستبرد نفاق و بالاخره تعدّی کفر و الحاد ثابت شد، سرّ تحدید اختیار رسول اکرم‌صلی الله علیه و آله و سلم و راز تهدید تامّ و توانفرسای آن حضرت درباره تحریف قرآنْ معلوم خواهد شد؛ خدای سبحان ضمن توسعه اختیارات پیامبر گرامی‌صلی الله علیه و آله و سلم در اداره شئون امت اسلامی و گسترش دعوت مردم جهان آن عصر تا قیامت، حق هرگونه دخالت در قلمرو قرآن را از نظر افزودن یا کاستن، از آن حضرت‌صلی الله علیه و آله و سلم سلب کرد و سنگین‌ترین

کیفر را برای سیّئه نابخشودنی تبدیل، تحویل و بالاخره تحریف قرآن قرار داد؛ ﴿انّه لقول رسول کریم ٭ و ما هو بقول شاعرٍ قلیلاً ما تؤمنون ٭ و لا بقول کاهنٍ قلیلاً ماتذکرون ٭ تنزیلٌ من ربّ العالمین ٭ و لو تقوّل علینا بعض الأقاویل ٭ لأخذنا منه بالیمین ٭ ثم لقطعنا منه الوتین ٭ فما منکم من أحدٍ عنه حاجزین﴾(1)؛ یعنی اگر رسول اکرم‌صلی الله علیه و آله و سلم معاذ الله کمترین تصرّفی در قرآن روا بدارد و غیر وحی الهی را در حریم آن راه دهد و به خدای سبحان تهمت روا دارد و از پیش خود چیزی بر آن بیفزاید، آن‌چنان مقهور خدای منتقم و قهّار خواهد شد که احدی توان حمایت از وی را نخواهد داشت. چنین وعیدی تلخ و چنان تهدیدی تند، هماهنگ با برهان تامّ عقلی است که وحی الهی را ضروری الحدوث و البقاء می‌داند و به احدی حق دخالت در حصن حصین دین خدا را نمی‌دهد.
از طرف دیگر، هماره شهاب غیبی خدا، رَصَد مهاجمان حرم وحی الهی است و در این مرزداری، انس و جن و زمین و آسمان فرقی ندارند؛ زیرا در این زمینه زمینْ تنگ و زمانْ لنگ و زبانْ گنگ خواهد بود.

ب. دلایل نقلی
دلایل نقلی عدم تحریفْ قرآن، سنت‌یقینی، تواتر قرآن، شهرت محققه به گواهی دانشوران شیعه را دربر می‌گیرد. اینک به بررسی این دلایل می‌پردازیم.

1. قرآن
محکم‌ترین دلیل نقلی بر نزاهت وحی الهی از تحریف، خود قرآن حکیم است؛ زیرا کسانی که ادعای تحریف کرده‌اند، گویا از یاد برده‌اند که قرآن صراحتاً به سلامت و

--------------------------------------------------------------------------------

1 سوره حاقه، آیات 47 40.

پیراستگی کامل خود از هر گونه تحریف و دخل و تصرفِ صوری و مادی تأکید می‌کند و چنان‌که از بررسی آیات هویدا خواهد شد، هیچ‌گونه توجیهی را برای راهیافت تحریف نمی‌پذیرد. اگر قرار بود دست کسی به تحریف آیات برسد و ادعای وی صادق شود، قبل از هر چیزی باید این قسم از آیات را از قرآن حذف می‌کردند تا حداقل از درون قرآن شاهدی مخالف مدعای آنان نباشد. اکنون به بررسی این آیات می‌پردازیم.

الف. آیه حفظ
﴿إنّا نحن نزلنا الذکر وإنّا له لحافظون﴾(1)؛ همانا ما قرآن را فرو فرستادیم و قطعاً آن را حفظ و مراقبت خواهیم کرد. این آیه از چند جهت بر مصون بودن قرآن از هرگونه تحریف و دخل و تصرف دلالت دارد:
1. در آیه به جای استفاده از ضمیر مفرد، ضمیر جمع به کار رفته است؛ یعنی به جای جمله (إنّی أنَا نزّلت الذکر وإنی له لحافظ)، از ضمایر و ترکیب جمع استفاده شده است و این، دأب قرآن است که هرجا مطلب با اهمیت باشد و مدبّران امور، طبق دستور خدا دست اندرکاران آن باشند، ضمیر جمع به کار می‌رود؛ نظیر ﴿إنّا أعطیناک الکوثر﴾(2). در چنین مواردی خداوند می‌خواهد اعلام کند که من و تمام فرشتگان و کرّوبیان و مدبّران عالم در تحقق این امر دخالت داریم؛ در مورد اعطای کوثر نیز می‌خواهد بفهماند که خداوند با تمام قدرتهای خود برای به خاک مالیدن بینی دشنام‌دهنده پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم به آن حضرت‌صلی الله علیه و آله و سلم خیر فراوان یعنی قرآن و ذریّه طاهر عطا فرمود. هر چند تمام قدرتهای یاد شده به قدرت الهی باز می‌گردد، اما استفاده از

--------------------------------------------------------------------------------

1 سوره حجر، آیه 9.
2 سوره کوثر، آیه 1.

چنین شیوه گفتاری برای تبیین اهمیت موضوع و نفی هرگونه احتمال خلاف است.
در مورد بحث نیز از چنین شیوه‌ای استفاده شده است؛ گویا خداوند می‌خواهد بفرماید که ما تمام قدرتهای خود را برای محافظت قرآن از هرگونه گزند در تمام اعصار به کار خواهیم برد.
2. در فقره ﴿إنا له لحافظون﴾، این سه اسلوب برای تأکید به کار رفته است: (إنّ)، ضمیرِ (له) و (لامِ) (لحافظون) که همگی نشانِ حتمیّت این محافظت است.
3. ذکر نزول قرآن از سوی خداوند پیش از تأکید بر حفظ آن، به منزله تبیین صغرا برای کبرا و تمهید مقدمه برای نتیجه است و معنایش این است که نزول قرآن از جانب خداوند عزیز و حکیم و از طرف قدرت قاهره‌ای که فوق همه قدرتهاست، چنین اقتضا دارد که قرآن از هرگونه آفت و گزندی در امان باشد.
4. ذکر و حفظ به صورت مطلق بیان شده و به زمان یا حالتی خاص مقیّد نشده است؛ یعنی قرآن در همه زمانها از هرگونه تحریف به فزونی یا کاستی یا تغییر در لفظ یا ترتیبی که آن را از ذکر خداوند بودن بیندازد، مصون و محفوظ است.
5. برای تبیین محافظت قرآن از هرگونه دخل و تصرف، از جمله اسمی ﴿وإنّا له لحافظون﴾ و از صفت مشبهه‌ای استفاده شده است که به صیغه اسم‌فاعل ﴿لحافظون﴾ ارائه شد و می‌دانیم که جمله اسمی بر خلاف جمله فعلی بردوام و استمرار دلالت دارد. همان‌طوری که اشاره شد، باید توجه داشت اوصافی که به خداوند سبحان نسبت داده می‌شود، ریشه صفت‌مشبهی دارند؛ گرچه به صورت اسم‌فاعل بیان شده باشند؛ بنابراین کلمه ﴿لحافظون﴾ به صورت اسم فاعل آمده است، ولی بر دوام و استمرار دلالت دارد.
6. از آنجا که حفظ به خداوند نسبت داده شد و خداوند از تکلیف تشریعی منزّه

است، ناگزیر حفظ تکوینی مراد خواهد بود و در این صورت، تحقق حفظ از جانب خداوند ضرورت خواهد داشت؛ نه بر خدا واجب باشد؛ (یجبُ عن الله)؛ نه (یجب علی الله) تفاوت این دو نوع تعبیر در حکمت متعالیه تبیین شده است و دلیل این ضرورت آن است که جمله ﴿إنا له لحافظون﴾ یا اِخبار است یا اِنشای وعده الهی؛ چنانچه اِخبار و گزارش باشد، صدق و تحقق خارجی آن ضروری است؛ زیرا درباره خبر آورنده آن چنین آمده است: ﴿من أصدق من الله قیلاً﴾(1) و وقتی مخبر، خدای علیمی بود که هرگز فراموش نمی‌کند، کذب خبر که منشأ آن جهل یا سهو مخبر است، در حق او معنا نخواهد داشت. اگر هم مقصود اِنشا باشد، تحقق آن قطعی است؛ زیرا وعده از ناحیه کسی بیان شده که درباره‌اش آمده است: ﴿إنّ الله لایخلف المیعاد﴾(2)؛ پس وعده الهی درباره حفظ و صیانت قرآن، حتمی و قطعی خواهد بود.
7. مقصود از حفظ، حفظ محتوای قرآن از مواجهه با اشکال نیست؛ بلکه منظور آن است که ما نمی‌گذاریم چیزی از قرآن کم و نابود شود یا در آن فزونی راه یابد؛ زیرا اگر مقصودْ حفظ محتوای قرآن از برخورد با هر گونه اشکال می‌بود، می‌بایست با مشابه این تعبیر: قرآن، حکیم یا حق است یا نظایر آن، تبیین می‌شد؛ چنان که در آیات دیگر نیز چنین آمده است. در این صورت، می‌توانستیم از آیه چنین برداشت کنیم: چون قرآن کتاب حکیم یعنی محکم است، با اشکال ازبین‌نمی‌رود و چون کتابی حق است، با شبهه از حقانیت نمی‌افتد؛ در حالی که در این آیه از آن مضامین استفاده نشده است؛ بنابراین مقصود از ﴿إنا له لحافظون﴾، مرحله بقا و ماندگاری ظاهر قرآن است؛ نه محتوای آن.

--------------------------------------------------------------------------------

1 سوره نساء، آیه 122.
2 سوره آل‌عمران، آیه 9.

8. اگر حفظ قرآن به اشخاص حقیقی یا حقوقی، مانند سازمان، نهاد و ارگان اجتماعی سپرده می‌شد، عادتاً آسیب‌پذیر می‌بود و از گزند افزایش یا کاهش مصون نمی‌ماند، اما چون حفظ آن تکویناً به عهده خدای سبحان قرار گرفت البته تشریعاً همگان مسئول صیانت آن بوده و هستند به سرنوشت مشئوم کتابهای مقدّس پیشین مبتلا نشد.
تقریر این قیاس استثنایی، نظیر این قیاسی است که قرآن حکیم آن را درباره اصل نزول وحیانی‌اش و نه حفظ و نگهداری آن، به کار گرفته است: اگر قرآن از پیش غیر خدا بود، حتماً دچار اختلاف فراوان می‌شد و چون هیچ اختلافی در آن نیست، معلوم می‌شود فقط از ناحیه خداست، لیکن آنچه در این موردْ صورت استدلال دارد، هم قیاس اقترانی به شکل اول است و هم استثنایی؛ زیرا در این قیاس، اثبات مقدم نتیجه می‌دهد که تالی ثابت نیست؛ یعنی چنین گفته می‌شود: اگر حفظ قرآن به عهده خدا باشد، حتماً از هرگونه تحریف مصون خواهد بود، لیکن حفظ آن به عهده خداست (به استناد آیه حفظ)، پس قطعاً محفوظ از تحریف است؛ بنابراین اثبات مقدم (عهده‌داری خدا نسبت به حفظ) نفی تالی (نفی تحریف) را به همراه دارد و تقریر آن به صورت قیاس اقترانی چنین است: خداوند حفظ قرآن را به‌عهده دارد و هر چیزی را که خداوند حفظ آن‌را به‌عهده داشته باشد، حتماً مصون خواهد بود؛ پس قرآن از هر آسیبی مصون خواهد بود.
این حکم، ابدی است؛ نه مقطعی؛ زیرا آنچه درباره حضرت رسول‌اکرم‌صلی الله علیه و آله و سلم نازل شد: ﴿و الله یعصمک من الناس﴾(1)، از برخی جهات مقطعی بود از جهت اصل نبوت و رسالت، دائمی بود از این‌رو با ارتحال آن حضرت که با آیه ﴿إنّک میّت

--------------------------------------------------------------------------------

1 سوره مائده، ایه 67.

وإنّهم میّتون﴾(1) تثبیت شده است، منتفی شد.
9. با ثبوت نزاهت قرآن از فَرْثِ افزایش و دَمِ کاهش و نیز تحقق صیانت قرآن چونان لبن خالص که محفوظ از دو حاشیه آلوده و دو جانب رجس و رجز است، می‌توان آیه حفظ را معجزه قرآن تلقی کرد؛ زیرا خدای سبحان از قبیل اخبار غیبی، وعده قاطع داده است که قرآن را از شرّ کژاندیشانِ عنود حفظ نماید و به وعده خویش عمل کرد و از طرف دیگر، گزارش غیبی قرآن تحقق عینی یافت.

پاسخ شبهاتی پیرامون آیه حفظ
به رغم روشنی دلالت آیه حفظ بر نزاهت قرآن از تحریف، پاره‌ای شبهات پیرامون آن مطرح شده است که به نقد آنها می‌پردازیم:
1. مقصود از ذکر، پیامبر اکرم‌صلی الله علیه و آله و سلم است؛ نه قرآن کریم؛ در این صورت، مقصود خداوند از آیه ﴿إنّا نحن نزلنا الذکر وإنّا له لحافظون﴾، تضمین محافظت از پیامبر اکرم‌صلی الله علیه و آله و سلم است و آیه مزبور هیچ ارتباطی با قرآن و حفظ آن از تحریف ندارد(2)، لیکن این توهم از سه جهت باطل است:
یکم. این ادّعا همان‌طوری که با سِباق آیه منافی است، با سیاق آیات ناسازگار است؛ زیرا در آیه قبل از آیه حفظ چنین آمده است: ﴿وقالوا یا أیّها الذی نزّل علیه الذّکر إنّک لمجنون﴾(3)؛ و گفتند: ای کسی که قرآن بر او نازل شد، همانا تو مجنون و دیوانه‌ای. مشرکان از روی استهزاء به پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم می‌گفتند: تو که ادعای نزول قرآن داری العیاذ بالله مجنون هستی. با توجه به این سیاق، (الف و لام) در کلمه

--------------------------------------------------------------------------------

1 سوره زمر، آیه 30.
2 معانی القرآن، ج2، ص85؛ فصل الخطاب، ص360.
3 سوره حجر، آیه 6.

(الذکر) در آیه حفظ، (الف و لامِ) عهد است؛ یعنی از همان ذکر (قرآن) و از محافظت آن سخن به میان آمده است.
از سوی دیگر، در آیات فراوانی قرآن به (ذکر) وصف شده است؛ ﴿وهذا ذکر مبارک أنزلناه﴾(1)، ﴿إن هو إلاّذکر للعالمین﴾(2) و بسیاری معتقدند یکی از اسامی قرآن ذکر است.
دوم. اگر مقصود از ذکر در آیه حفظ، پیامبر اکرم‌صلی الله علیه و آله و سلم باشد، با جمله (نزلنا) ناسازگار است؛ زیرا قرآن درباره رسالت و پیامبری، از واژه (أرسلنا) استفاده می‌کند؛ چون آنچه درباره پیامبران(علیهم‌السلام) واقع شد، ارسال آنان بوده است؛ نه نزول آنان از آسمان؛ نظیر آیه ﴿وما أرسلنا من قبلک إلاّرجالاً نوحی إلیهم﴾(3)؛ در حالی که درباره قرآن یا سایر کتابهای آسمانی، واژه (نزّلنا) یا (أنزلنا) صادق است؛ زیرا نزول آنها از آسمان واقعاً اتفاق افتاده است. خلاصه آنکه سِباق آیه از یک‌سو و سیاق آیات از سوی دیگر، راجع به قرآن است؛ نه پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم.
سوم. قرآن درباره پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم می‌گوید: ﴿إنّک میّت وإنّهم میتون﴾(4)؛ تو می‌میری و آنان [نیز] می‌میرند. وقتی قرار است پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم نیز از دنیا برود، محافظت ابدی از شخص او که از آیه حفظ استفاده می‌شود، چه معنا خواهد داشت. از اینجا می‌توان پی‌برد که مراد آیه محافظت از نبوت و رسالت آن حضرت‌صلی الله علیه و آله و سلم است که در حفظ قرآن تبلور یافته است.
2. مقصود از حفظ، حفظ در لوح محفوظ یا نزد امام معصوم(علیه‌السلام) است؛ بر

--------------------------------------------------------------------------------

1 سوره انبیاء، آیه 50.
2 سوره ص، آیه 87.
3 سوره یوسف، آیه 109.
4 سوره زمر، آیه 30.

اساس این توهم، خصم می‌پذیرد که آیه حفظ درباره قرآن و محافظت ابدی آن از تحریف است، اما می‌گوید که ضرورت ندارد این حفظ درباره مصحف موجود میان مسلمانان باشد؛ بلکه ممکن است ناظر به حفظ آن در علم الهی و لوح محفوظ یا نزد امام معصوم(علیه‌السلام) باشد؛ بنابراین با حفظ کامل قرآن نزد امام زمان(علیه‌السلام) در این دوران نیز وعده الهی به محافظت کامل از قرآن تحقق یافته است.
پس خدای سبحان قرآنی را که با امام زمان(علیه‌السلام) است، حفظ کرده است و امام هر عصری نیز آیات و احکام قرآن کریم را می‌داند و برای مردم تفسیر و تبیین می‌کند و آن را به مردم می‌رساند؛ بنابراین آیه دلالت ندارد قرآنِ دست مردم، محفوظ است؛ این قرآن احتمالاً تحریف شده است، اما آن قرآن اصلی که خدای سبحان نازل کرده است، پیش ولی او محفوظ است و هر امامی آن قرآن را حفظ می‌کند و به امام بعدی می‌سپارد و ائمه(علیهم‌السلام) یکی پس از دیگری وارثان و حافظان قرآن‌اند.
این شبهه از سوی محدث نوری چنین مطرح شده است:
خداوند قرآن را در جایگاه نزولش پاسبانی می‌کند؛ همان‌گونه که پیش از نزول در محلّ اعلا محفوظ بود و قرآن را جبرئیل بر قلب پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم فرود آورد؛ پس جایگاه فرود آنْ که در آن وعده حفظ داده شده است، قلب شریف پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم است؛ نه صحیفه‌ها و دفترها و نه قلب سایر مردم(1).
این توهم نیز از دو جهت باطل است:
یکم. خداوند قرآن را برای هدایت مردم فرستاده است؛ نه برای نگهداری در لوح محفوظ یا نزد امام معصوم(علیه‌السلام)؛ چنان که در آیه دیگر بر این هدف تأکید شده است:

--------------------------------------------------------------------------------

1 فصل الخطاب، ص360.

﴿کتاب أنزلناه إلیک لتخرج الناس من الظلمات إلی النّور﴾(1)؛ کتابی که بر تو فروفرستادیم تا مردم را از تاریکی‌ها به سوی نور خارج کنی. اگر قرار باشد قرآن کامل در لوح محفوظ یا نزد امام معصوم(علیه‌السلام) نگهداری شود و قرآن نزد مردم ناقص و تحریف شده باشد، قرآنِ دست مردم چه بهره‌ای برای آنان دارد؟! زیرا قبلاً اشاره شد که با احتمال تحریف، اعجاز و حجیّت قرآن مخدوش خواهد شد و با چنین نگرشی افزون بر آنکه نمی‌توان پذیرفت که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مسئولیت ابلاغ کامل قرآن را به انجام رسانده است، قرآن موجودی فاقد هدایت‌گری خواهد شد.
دوم. ائمه(علیهم‌السلام) خود تأکید کرده‌اند که برای ترجیح روایات به هنگام تعارض آنها یا در مرحله بازشناخت روایات صحیح از باطل، آنها را به قرآن عرضه کنید؛ اگر قرار باشد قرآن کامل در لوح محفوظ یا نزد امام معصوم(علیه‌السلام) باشد، چگونه می‌توان با کمک چنان قرآنی که در دسترس مردم نیست، به ترجیح روایات یا بازشناخت روایات صحیح از روایات نادرست دست یافت؟!
گفتنی است: روایات عَرْض بر قرآن، دو دسته است؛ یک دسته درباره اصل حجیت حدیث است؛ هرچند معارض نداشته باشد و طایفه دیگر درباره ترجیح روایات متعارض. طبق هر دو دسته معیار اصل حجیت یا ترجیح یکی از دو متعارض، مباین نبودن حدیث مأثور با محتوای قرآن کریم است.
3. آیه حفظ، تنها سلامت آیات و سوره‌های نازل‌شده پیش از خود را می‌رساند؛ مدعیان تحریف می‌گویند: دلالت آیه حفظ بر پیراستگی قرآن موجود از پدیده تحریف را می‌پذیریم، اما با توجه به اینکه این آیه در سوره (حجر) و از سوره‌های مکی آمده است، تنها عدم تحریف آیات و سوره‌های مکی نازل شده پیش از خود را اثبات می‌کند؛ نه مطلق قرآن را.

--------------------------------------------------------------------------------

1 سوره ابراهیم، آیه 1.

این توهم نیز باطل است؛ زیرا لسان آیه ناظر به همه قرآن است و اختصاصی به آیات نازل شده قبل ندارد. این آیه از این جهت، نظیر آیه ﴿لایمسّه إلاّالمطهرون﴾(1) است؛ زیرا این آیه چنین نمی‌گوید: آیاتی که تاکنون نازل شده است فراتر از دسترس ناپاکان است یا ناپاک نمی‌تواند به آن مسّ بکند، اما آیات بعدی ممکن است در دسترس ناپاکان قرار گیرد یا آنان می‌توانند آیات بعدی را مسّ کنند؛ بلکه این آیه بیان کننده حکم حقیقت قرآن است؛ حقیقت قرآن چنین است که از دسترس و مسّ ناپاکان به دور است؛ چه آیات قبلی و چه آیات بعدی.
آیه حفظ نیز ناظر به حقیقت قرآن است؛ یعنی ما حقیقت قرآن را از هرگونه دخل و تصرف و کاستی و فزونی محافظت می‌کنیم؛ چه آیات و سوره‌هایی که پیش از سوره (حجر) نازل شده‌اند و چه آیات و سوره‌هایی که پس از آن فرود می‌آید.

پاسخ یک سؤال
سؤال: خداوند به استناد آیه حفظ، قرآن را از هرگونه دخل و تصرف و تحریف حفظ کرده و می‌کند؛ پس چرا از تحریف سایر کتابهای آسمانی همچون تورات و انجیل جلوگیری نکرد و چنین ضمانتی درباره آنها صادر ننمود؟
پاسخ: نخست باید توجّه داشت که تورات و انجیل عصر رسول اکرم‌صلی الله علیه و آله و سلم و کنونی نیز حاوی آیات و حکمتهای الهی است و همه محتوای آن باطل نیست؛ شاهدش: 1.آیاتی که برپایه آنها اگر اهل تورات و اهل انجیل به مفاد تورات و انجیل و... عمل کنند، از آسمان و زمین با برکات الهی روبه‌رو خواهند شد؛ ﴿ولو أنهم أقاموا التوراة والإنجیل وما أُنزل إلیهم من ربّهم لأکلوا من فوقهم ومن تحت أرجلهم﴾(2).

--------------------------------------------------------------------------------

1 سوره واقعه، آیه79.
2 سوره مائده، آیه 66.

. آیاتی که بر پایه آنها اگر آنان به احکام خدا در این کتابها عمل نکنند، ظالم‌اند؛ ﴿ومن لم یحکم بما أنزل الله فأُولئک هم الظالمون﴾(1)؛ چه این آیه درباره فرض حکم قصاص نفس و اعضاء است که به تصریح قرآن در تورات نگاشته شده است. در آیه قبل از آن نیز درباره کسانی که به حکم تورات تن نمی‌دهند، چنین آمده است: ﴿إنا أنزلنا التوراة فیها هدی ونور... ومن لم یحکم بما أنزل الله فأُولئک هم الکافرون﴾.
3. آیاتی که تصریح می‌کند برخی از معارف قرآن، نظیر اوصاف پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم در تورات و انجیل آمده است؛ مانند ﴿الّذین یتبعون الرّسول النّبی الاُمی الذی یجدونه مکتوباً عندهم فی التوراة والإنجیل﴾(2) و نیز اوصاف مؤمنان در تورات و انجیل بیان شده است؛ مانند ﴿محمّد رسول الله و الّذین معه أشدّاء علی الکفّار رحماء بینهم تراهم رکّعاً سجّداً یبتغون فضلاً من الله و رضواناً سیماهم فی وجوههم من اثر السجود ذلک مثلهم فی التوراة و مثلهم فی الإنجیل﴾(3).
از سوی دیگر، برخی آیات قرآن به دست می‌دهد که بخشی از تحریف تورات و انجیل در عصر نزول قرآن و جهت پنهان ساختن یا تغییر اوصاف پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم و خصوصیات رسالت ایشان انجام گرفته است؛ نظیر آیه ﴿الذین اتیناهم الکتاب یعرفونه کما یعرفون أبناءهم وإنّ فریقاً منهم لیکتمون الحق وهم یعلمون﴾(4)؛ کسانی که به ایشان کتاب داده‌ایم، همان‌گونه که پسران خود را می‌شناسند، او را [محمدصلی الله علیه و آله و سلم] می‌شناسند و مسلماً گروهی از آنان حقیقت را پنهان می‌سازند؛ در

--------------------------------------------------------------------------------

1 سوره مائده، آیه 45.
2 سوره اعراف، آیه 157.
3 سوره فتح، آیه 29.
4 سوره بقره، آیه 146.

حالی که می‌دانند. مقصود از کتمان حقیقت، وجود این اوصاف در کتابهای آسمانی و در عین حال پوشاندن و انکار آنهاست؛ بنابراین پدیده تحریف عهدین (تورات و انجیل) را می‌بایست با توجه به این حقایق ارزیابی کرد.
پس از این مقدمه می‌گوییم که راز ضمانت الهی در حفظ و صیانت قرآن از هرگونه تصرف و تحریف و عدم‌ضمانت نسبت به کتابهای آسمانی دیگر، خاتمیت قرآن است و اگر قرار بود هر یک از کتابهای آسمانی دیگر نظیر تورات و انجیل، آخرین کتاب آسمانی نازل شده باشد، ضرورتاً می‌بایست نسبت به آن کتاب نیز چنین تضمینی بیان می‌شد و آن کتاب از گزند هرگونه دخل و تصرف مصون‌می‌ماند؛ زیرا وجود کتاب آسمانی میان مردم به معنای حضور حجّت و بیان الهی بین مردم است و زمانی این حجت تمام است که به صورت کامل و بدون هیچ‌گونه کاستی و فزونی به دست آنان رسیده باشد؛ وگرنه از اعتبار خواهد افتاد و حجت نخواهد بود و فرض، این است که کتاب دیگری به عنوان حجّت و بیان الهی، از آسمان فرود نخواهد آمد.
درست به همین جهت است که اگر این کتابها آخرین کتاب نباشند و قرار باشد که کتاب دیگری آید و حجت کامل و جدیدی عرضه شود، دیگر ضرورت ندارد که خداوند مصونیت کتاب پیشین را از هرگونه دخل و تصرف به عهده بگیرد؛ زیرا فرض، آن است که با راهیافت تحریف در آنها، با آمدن کتاب جدید، جریان تحریف و احکامِ دگرگون شده روشن شود و احکام و معارف الهی، آن‌گونه که از آسمان نازل شده است، به دست مردم برسد.
بدین جهت است که نسبت به قرآن به عنوان خاتم کتابهای آسمانی، تضمین مصونیت ضروری است، اما چنین تضمینی نسبت به کتابهای آسمانی پیشین ضرورتی ندارد و تحقق تحریف در آنها ضرری به اتمام حجّت نخواهد داشت و از
همین روست که قرآن خود را نسبت به کتابهای آسمانی پیشین، به دو صفت (مصدّق) و (مهیمن) ستوده است. مصدّق بودن یعنی مطالب درست این کتابها را با تصدیق آنها آشکار می‌سازد و در حقیقت به این مطالب اعتبار می‌بخشد. نیز مهیمن بودن نسبت به آنها، یعنی در هر جا که با آنها، مخالف است، دیدگاه قرآن مقدّم است و همین نشانِ آن است که مطلب مخالف در آن کتابها تحریف شده است؛ نظیر بخشهای قابل توجهی از داستان پیامبران و امتهای پیشینِ ارائه شده در کتابهای گذشته که قسمتهایی از آنها در قرآن تخطئه شده است.
بنابراین، قرآن از دو جهت به کتابهای انبیای گذشته خدمت کرده است؛ نخست آنکه با تصدیق آنها به آنها اعتبار بخشیده و با اثبات معجزه بودن خود و تصدیق به آسمانی بودن آنها بر ادعای زمینی بودن این کتابها خط بطلان کشیده است. دیگر آنکه با جدا کردن مطالب درست از نادرست، بخشهای تحریف شده و نادرست آنها را مشخص کرده است؛ نظیر دستگاهی که بخشهای بیمار بدن را به شخص نشان دهد؛ در این صورت، او خواهد کوشید برای علاج این بخشها چاره‌ای بیندیشد.
شایان ذکر اینکه فخر رازی گفته است:
اصحاب ما گفته‌اند: آیه حفظ، دلالت قوی دارد بر اینکه تسمیه (بسم الله الرحمن الرحیم) آیه‌ای از اول هر سوره است؛ چون خداوند وعده حفظ قرآن را داده است و اگر تسمیه از قرآن نباشد، لازم می‌آید که قرآن مصون از تغییر نباشد و اگر گمان افزایش به وسیله صحابه رواباشد، مظنّه کاهش هم بجاست و با گمان کاهش و افزایش، قرآن از حجیّت بیرون می‌رود(1).

--------------------------------------------------------------------------------

1 تفسیر کبیر، ج 10، ص 169.

لازم است عنایت شود که تسمیه حتماً آیه‌ای از قرآن است؛ چنان که استدلال مزبور در خصوص این زمینه نیز تام است، ولی هرگز نمی‌توان جزئیت آن را برای هر سوره به وسیله دلیل مزبور ثابت کرد؛ زیرا هیچ عنوان عام، خصوصیت خاص را ثابت نمی‌کند؛ چون تسمیه جزء قرآن باشد، اعم از آن است که جزء سوره باشد یا آیه‌ای مستقل میان دو سوره. آری، جزئیت آن برای هر سوره نزد ما امامیّه ثابت است، لیکن با دلیل دیگر که از اهل‌بیت عصمت(علیهم‌السلام) رسیده است. شاید همین ضعف استدلال سبب شده است که سید محمود آلوسی در تفسیر آیه حفظ چنین بگوید: (ولعمری انّ تسمیته مثل هذا بالخبال أولی من تسمیته بالإستدلال)(1).