عوالم وجود وخلقت آدمها کدام است؟

در روایتی امام باقرعلیه السلام به جابر بن یزید فرمود:
أَ تَظُنُّ أَنَّ اللَّهَ لَمْ یَخْلُقْ خَلْقاً سِوَاکُمْ بَلَی وَ اللَّهِ لَقَدْ خَلَقَ اللَّهُ أَلْفَ أَلْفِ آدَمَ وَ أَلْفَ أَلْفِ عَالَمٍ وَ أَنْتَ وَ اللَّهِ فِی آخِرِ تِلْکَ الْعَوَالِمِ
گویا گمان می‌کنی که خداوند فقط این عالم را آفرید و بس. و گمان می‌بری که خداوند بشری غیر از شما نیافریده است؟ آری به خدا قسم خداوند هزار هزار عالم و هزار هزار آدم آفرید و تو در آخر این عالم‌ها و آدم‌ها هستی. ( بحارالأنوار ج 54 ص 336 )
برخی از اندیشمندان اسلامی بر اساس این روایات معتقدند که )آدم‌ علیه السلام ( نخستین انسانی نبوده که گام بر روی کره خاکی نهاده است، بلکه قبل از او انسان نماها یا انسان‌های دیگری بوده‌ اند که به دلایل نامعلومی نسلشان منقرض گشته است.(2)
اما در خصوص خلقت آدم دیدگاه‌های گوناگونی مطرح شده است از جمله:
1. پیش از حضرت آدم، هیچ موجودی از آدم یا شبیه آدم وجود نداشته و حضرت آدم به طور مستقل خلق شده است.
2. پیش از حضرت آدم، بشری وجود داشته ولی تکامل نایافته بود و به هر دلیل نسل او از میان رفته و منقرض شده است و حضرت آدم بدون ارتباط نسلی با پیشینیان آفریده شده است.
3. پیش از حضرت آدم، آدم‌هایی وجود داشته که تکامل نایافته بوده و از میان نرفتند بلکه در بستر تکامل خود به مرحله انسانیت رسیده و حضرت آدم نخستین انسان و نخستین پیامبر از نسل همه آنها بوده و به طور مستقل خلق نشده است.(3)
از ظاهر آیات قرآنی به دست می‌آید که سرسلسله افراد انسانی موجود شخصی به نام حضرت آدم‌علیه السلام و همسرش حوا بوده است و افراد نسل آن دو بر اثر نطفه‌هایی که در رحم مادرانشان انعقاد پیدا می‌کند، ایجاد می‌شوند اما این که خود آدم چگونه پیدا شده از جمع آیات به این نتیجه می‌رسیم که حضرت آدم‌علیه السلام بدون پدر و مادر از عناصر خاکی و با روحی الهی ایجاد شده است.
بنابراین اگر هم شواهدی دال بر وجود موجوداتی شبیه انسان در زمان‌های بسیار دور پیدا شده است منافاتی با این ندارد که انسان‌های فعلی از نسل آدم و حوا باشند و آدم و حوا از نسل انسان‌ها (یا شبه انسان‌های) گذشته نباشد. در علم امروز هم هرگز اثبات نشده که انسان موجودی از نسل شبه انسان‌های نئاندرتال یا کرومانیون می‌باشد.
در این رابطه، ادله متفاوتی وجود دارد. برخی از روایات دلالت بر وجود انسان‌ها یا انسان نماهایی پیش از خلقت حضرت آدم دارد؛ البته بنابرنظر این گروه آنچه از آیات و روایات بدست می آید این است که انسان‌های موجود همه از ذریه حضرت آدم(ع) می‌باشند.
برخی دیگر از صاحب نظران از آیه 30 سوره بقره دلیلی بر وجود آدم هایی قبل از حضرت آدم(ع) استفاده کرده اند البته با این ویژگی که آن انسان ها شایستگی مقام خلافت الهی را نداشته اند به همین جهت جنبه فساد و خونریزی آنان بیشتر نمایان بود. و فرشتگان بخاطر همان سابقه ذهنی اعتراض کردند اما خداوند با اشاره به مقام خلافت الهی آدم ابوالبشر و انسان های کامل از این نسل، فرشتگان را متوجه اشتباه آنان کرد. که این نوع از آدم ها تفاوت اساسی با موجودات زمینی گذشته دارند. از این رو اگر چه احتمال انقراض آدم هایی بدون استعداد مقام خلافت الهی وجود دارد اما نظریه اول که اعتراض فرشتگان مربوط به موجودات زمینی بوده قابل توجه است. به ویژه در این آیه شریفه نخست سخن از آدم به میان نیامده تنها سخن از آفرینش موجودی در روی زمین مطرح شده که فرشتگان تنها به این جنبه آن توجه داشتند و به مقام خلافت او ناآگاه بودند.
برای توضیح بیشتر توجه شما را به متن زیر جلب می کنیم:
مرحوم علامه طباطبایی(ره) در ذیل آیه 1 سوره نساء می‌فرماید: (از ظاهر سیاق برمی‌آید که مراد از (نفس واحده)، آدم و مراد از (زوجها) حوا است که پدر و مادر نسل انسانند و ما نیز از آن نسل هستیم و به طوری که از ظاهر قرآن کریم برمی‌آید، همه افراد نوع انسان به این دو تن منتهی می‌شوند. از آیه شریفه برمی‌آید که نسل موجود از انسان، تنها به آدم و همسرش منتهی می‌شود و جز این دو نفر، هیچ کس دیگری در انتشار این نسل دخالت نداشته است).
در تاریخ یهود آمده است که عمر نوع بشر از روزی که در زمین خلق شده تاکنون، بیش از حدود هفت‌هزار سال نیست که اعتبار عقلی هم با این تاریخ مساعد است؛ پس اعتبار عقلی هم همان را می‌گوید که تاریخ گفته است. لیکن دانشمندان طبقات‌الارض و به اصطلاح(ژئولوژی) معتقدند که عمر نوع بشر بیش از میلیون‌ها سال است و بر این گفتار خود، از فسیل آثاری از انسان‌ها و نیز ادله‌ای از اسکلت سنگ شده خود انسان‌های قدیمی آورده‌اند، که عمر هر یک از آنها معیارهای علمی خودشان بیش از پانصد هزار سال است.
این اعتقاد ایشان است؛ اما ادله‌ای که آورده‌اند قانع کننده نیست. دلیلی نیست که بتواند اثبات کند این فسیل‌ها، بدن سنگ شده اجداد همین انسان‌های امروزی است و دلیلی نیست که بتواند این احتمال را رد کند که این اسکلت‌های سنگ شده مربوط به یکی از ادواری است که انسان‌هایی در زمین زندگی می‌کرده‌اند، چون ممکن است چنین بوده باشد و دوره ما انسان‌ها متصل به دوره فسیل‌های نامبرده نباشد، بلکه انسان‌هایی قبل از آفرینش آدم ابوالبشر در زمین زندگی می‌کرده‌اند و سپس منقرض شده باشند و این پیدایش انسانها و انقراضشان تکرار شده باشد تا پس از چند دوره، نوبت به نسل حاضر رسیده باشد. قرآن کریم به طور آشکار، کیفیت پیدایش انسان در زمین را بیان نکرده که آیا ظهور این نوع موجود (انسان) در زمین، منحصر در همین دوره فصلی است که ما در آن قرار داریم و یا دوره‌های متعددی داشته و دوره ماانسان‌های فعلی آخرین ادوار آن است؟
از این آیه برمی‌آید، قبل از آفرینش بنی نوع آدم، دوره دیگری بر زندگی بشر یا انسان نماهایی در روی زمین گذشته است. در بعضی از روایات وارده از ائمه(ع) مطالبی آمده که سابقه ادوار بسیاری از بشر را قبل از دوره حاضر اثبات می‌کند.
در کتاب توحید، ج 1، ص 277 از امام صادق(ع) روایتی آورده که در ضمن آن به راوی فرموده: شاید شما گمان می‌کنید که خدای عز و جل غیر از شما هیچ بشر دیگری را نیافریده است. نه، چنین نیست؛ بلکه هزار هزار آدم آفریده که شما از نسل آخرین آنها هستید.
مرحوم صدوق در کتاب خصال، ج 2، ص 652، ح 54 از امام باقر(ع) روایت کرده که فرمود: خدای عز و جل از روزی که زمین را آفریده، هفت عالم را در آن خلق (و سپس منقرض کرده است) که هیچ یک از آن عوالم از نسل آدم ابوالبشر نبوده‌اند و خدای تعالی همه آنها را ازپوسته روی زمین آفرید و نسلی را بعد از نسل دیگر ایجاد کرد و برای هر یک، عالمی بعد از عالم دیگر پدید آورد تا در آخر، آدم ابوالبشر را بیافرید و ذریه‌اش را از او منشعب ساخت...، ( ترجمه تفسیرالمیزان، ج 4، ص 221 -231).
پی نوشت ها:
1) خصال، ج 2، ص 450 و نیز بحارالانوار، ج 63، ص 82 - 83.
2) منشور جاوید، جعفر سبحانی، ج 4، ص 94؛ قاموس قرآن، سیدعلی اکبر قریشی، ج 1، و 2، صص 49 - 50.
3) نگا:
الف. بازخوانی قصد خلقت انسان، حسن یوسفی اشکوری؛
ب. آفرینش و انسان، علامه محمد تقی جعفری؛
پ. معارف قرآن، ج 1 - 3، علامه محمد تقی مصباح یزدی؛
ت. مبانی انسان شناسی در قرآن، عبدالله نصری؛
ث. قرآن، طبیعت و تکامل، مهدی بازرگان؛
ج. خلقت انسان، یدالله سحابی؛
ح. داروینیسم یا تکامل انواع، جعفر سبحانی؛
خ. تکامل در قرآن، علی مشکینی؛
د. موضع علم و دین در خلقت انسان، احد فرامرز قراملکی.
(لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، کد: 2/100112461)